Της Φαίης Φωτιάδου,
Η έννοια της «σύνθεσης», κυρίως στις οπτικές τέχνες, αφορά κατά βάση τη διάταξη και την τοποθέτηση των επιμέρους στοιχείων του έργου, ενώ η διάθεση και το μήνυμα που θέλει να περάσει ο δημιουργός εξαρτώνται απόλυτα από αυτήν. Ακολουθώντας μια συνειδητή σκέψη, στοιχεία όπως σημεία, μορφές και επιφάνειες τοποθετούνται μαζί, ώστε το σύνολο να έχει «συνοχή και ενότητα». Στην πραγματικότητα, σε ένα έργο δεν εξετάζεται αποκλειστικά το περιεχόμενο ή τα επιμέρους στοιχεία μόνα τους. Σημασία πάντα έχει ο τρόπος με τον οποίο έχουν επιλεχθεί και οργανωθεί σε σχέση με το περιβάλλον τους. Η πιο απλή σύνθεση μπορεί να αποτελείται από μία μοναδική κουκκίδα τοποθετημένη σε μια επιφάνεια, όπου η κουκκίδα και η επιφάνεια αποτελούν δύο στοιχεία. Η σύνθεση είναι εκείνη που ερμηνεύει την σχέση των δύο αυτών στοιχείων. Καθώς αυτά αυξάνονται, οι σχέσεις πολλαπλασιάζονται.
Σημαντικό είναι το όριο, η αφαίρεση περιττών στοιχείων, ώστε το έργο να μην φαίνεται ακατάστατο και με «θορύβους» που αποσπούν την προσοχή. Ασφαλής επιλογή είναι η χρήση πολλών στοιχείων με όμοιο μέγεθος, σχήμα ή χρώμα, αλλιώς ο «κανόνας της επανάληψης», αρκεί το μοτίβο να μη γίνει βαρετό. Συχνή συμβουλή είναι επίσης η χρήση της συμμετρίας, κατά την οποία υιοθετείται μια τάξη. Τα επιμέρους στοιχεία οργανώνονται γύρω από έναν οριζόντιο ή κάθετο άξονα και το μήνυμα διαβάζεται εύκολα από τον θεατή, ενώ η διάθεση προδίδει ηρεμία και ασφάλεια.
«[…] περιέχεται το έδαφος –αρχή της όλης προσπάθειας για την ομορφιά και την πληρότητα στη σφαίρα τόσο της φύσης όσο και της τέχνης, και το οποίο διαπερνά, ως υψίστης σημασίας πνευματικό ιδεώδες, όλες τις δομές, μορφές και αναλογίες, είτε κοσμικές, είτε μεμονωμένες, οργανικές ή ανόργανες, ηχητικές ή οπτικές […]» -Adolf Zeising, (1854)
Η δημιουργία πλέγματος θεωρείται από τις πλέον γνωστές και βασικές τεχνικές σύνθεσης. Πρόκειται για ένα δομημένο σύστημα που αποτελείται από οριζόντιες, κάθετες και διαγώνιες γραμμές «οδηγούς» που είναι απαραίτητοι για την οργάνωση του περιεχομένου του έργου. Στοιχεία όπως γραμμές, σχήματα και φόρμες τοποθετούνται λογικά, για να μπορούν να απορροφηθούν με ευκολία από τον θεατή. Το σύγχρονο, ευέλικτο τυπογραφικό πλέγμα δημιουργήθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο από τους Max Bill, Emil Ruder και Josef Müller-Brockmann ενώ νωρίτερα αυτό που επικρατούσε ήταν ο «κανόνας Van de Graaf» (αλλιώς ο «μυστικός κανόνας»). Σύμφωνα με τον κανόνα, οι σελίδες των χειρόγραφων βιβλίων οργανώνονταν με σκοπό να είναι ευχάριστες προς τον αναγνώστη. Τα περιθώρια φαίνονται να ισορροπούν στο 1/9 ή 2/9 του συνολικού μεγέθους της σελίδας, ενώ το εσωτερικό περιθώριο περιορίζεται στο μισό του εξωτερικού. Το κείμενο κατέχει τις ίδιες αναλογίες με το σύνολο της σελίδας, τόσο σε πλάτος ύψος, όσο και σε πλάτος.
Η λειτουργικότητα του κανόνα του Van de Graaf αμφισβητείται από πολλούς, καθώς στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν πιο ελεύθερες αναλογίες, παραμένει όμως ακόμη μια προτιμητέα διάταξη για πολλά βιβλία με παλαιική αισθητική. Το πλέγμα χρησιμοποιείται συχνά στη σύνθεση των οπτικών τεχνών, όπως ζωγραφική και φωτογραφία, ενώ πλέον είναι απαραίτητο εργαλείο για τις γραφιστικές σπουδές και το web design. Πλέγμα μίας στήλης συχνά υιοθετείται για λογοτεχνικά βιβλία ή έντυπα με βασικό στοιχείο το κείμενο, ενώ τέτοια με πολλαπλές στήλες χρησιμοποιούνται για περισσότερο πολύπλοκες ιεραρχικές δομές, όπως σε πίνακες ζωγραφικής με πολλή πληροφορία ή συγκεκριμένο μήνυμα προς απόδοση.
Δεύτερος κατά σειρά και κατέχοντας κοινά στοιχεία με την πρώτη τεχνική, ο «κανόνας των τριών τμημάτων» χωρίζει τον χώρο της σύνθεσης σε ένα νοητό πλέγμα εννέα ίσων τμημάτων που βοηθούν στην πιο «σωστή» τοποθέτηση του θέματος και επιτυγχάνεται η ισορροπία και η αρμονία. Τα επιμέρους στοιχεία θα πρέπει να τοποθετηθούν επάνω ή κοντά στις τομές των γραμμών. Η, ας πούμε, ιδανική αναλογία ανέρχεται στο κλάσμα 3:5.
Η χρυσή τομή (αλλιώς «Θεϊκή αναλογία»), τρίτη τεχνική της λίστας, δεν είναι παρά ένα σύστημα που βασίζεται στην αναλογική σχέση 8:13 και στην χρήση του συμβόλου φ. Εισήχθη από τον Σάμιο Πυθαγόρα, ενώ το ‘φ’ προέρχεται από τον αρχαίο γλύπτη Φειδία και ισοδυναμεί με τον αριθμό 1,6180339. Για την χρυσή τομή, απαραίτητο είναι «ο λόγος του αθροίσματος προς τη μεγαλύτερη ποσότητα να είναι ίσος με τον λόγο της μεγαλύτερης ποσότητας προς τη μικρότερη». Πρόκειται για μια αισθητικά άρτια επιλογή που αξιοποιείται ιδιαίτερα από καλλιτέχνες (όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και Μιχαήλ Άγγελος) και αρχιτέκτονες (όπως ο Ικτίνος).
Η λογική στηρίζεται στον σχεδιασμό ενός ορθογωνίου παραλληλογράμμου, το οποίο εν συνεχεία χωρίζεται σε ένα τετράγωνο και ένα μικρότερο παραλληλόγραμμο. Το μοτίβο συνεχίζεται, αναπαράγοντας την ίδια σχέση σε μικρότερες κλίμακες. Η λεγόμενη «λογαριθμική σπείρα» σχηματίζεται όταν μια καμπύλη γραμμή περνά από τις γωνίες των τετραγώνων. Ο αριθμός ‘φ’ εμφανίζεται παντού γύρω μας, καθώς έχει συσχετιστεί τόσο με τον άνθρωπο στις αναλογίες του σώματός του, στον καρδιακό του ρυθμό, την απόσταση των ζωτικών οργάνων μεταξύ τους κ.α., καθώς και με τη φύση, όπου η διάταξη των πετάλων σε λουλούδια όπως μαργαρίτες και ηλιοτρόπια φαίνονται να ακολουθούν τη χρυσή τομή. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί, πέρα του ορθογωνίου, να εφαρμοστεί σε πεντάγωνα, ισοσκελή ή ορθογώνια τρίγωνα, πεντάγωνα αστέρα και πολύεδρα σχήματα.
Παράλληλα με τη χρυσή τομή εξετάζεται η ακολουθία Fibonacci. Επινοήθηκε από τον Leonardo Pisano σε μια δύσκολη για τις επιστήμες και τους αριθμούς εποχή. Στην ουσία μιλάμε για μια σειρά αριθμών που προκύπτει όταν κάθε αριθμός αθροίζεται με τον προηγούμενό του για να βγάλει ένα νέο σύνολο (1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34…). Η αναλογία που δημιουργείται πλησιάζει την 8:13 όπως στην περίπτωση της χρυσής τομής.
«Η Γεωμετρία έχει δύο θησαυρούς: ο ένας είναι το Πυθαγόρειο Θεώρημα, και ο άλλος η τμήση μιας ευθείας σε άκρο και μέσο λόγο· τον πρώτο μπορούμε να τον συγκρίνουμε με χρυσό, τον δεύτερο με ένα πολύτιμο κόσμημα».-Johannes Kepler για τον κανόνα της χρυσής τομής
Η τεχνική των περιττών αριθμών αναφέρεται περισσότερο στο σύνολο των στοιχείων που δεν μπαίνουν σε ζευγάρια αλλά κινούνται αποκλειστικά σε μονούς αριθμούς, καθότι λέγεται πως έχουν μεγαλύτερο οπτικό ενδιαφέρον από τη συμμετρία που δημιουργούν οι ζυγοί αριθμοί. Συγκεκριμένα, περιττοί αριθμοί που δημιουργούν νοητά τρίγωνα φαίνονται να είναι από τις πιο ευχάριστες στο μάτι συνθέσεις. Όπως φαίνεται στα έργα του Paul Cezanne, αυτή η τριγωνική γεωμετρία στη σχέση των στοιχείων-αντικειμένων δίνει την αίσθηση σταθερότητας και αντοχής της σύνθεσης.
Η προοπτική είναι μια ακόμη γνωστή τεχνική, η οποία προβάλλει μια τρισδιάστατη ψευδαίσθηση που επιτυγχάνεται με το βάθος που δημιουργούν τόσο οι ευθείες γραμμές κατά την γραμμική προοπτική, όσο και η βαθμιαία διαμόρφωση του χρωματικού τόνου στην αιθέρια. Για την πρώτη κατηγορία, ο Filippo Brunelleschi είσαγε την ιδέα για την απεικόνιση των αντικειμένων που «ξεμακραίνουν» καθώς πλησιάζουν στο σημείο φυγής του έργου. Για την αιθέρια προοπτική, ο Leonardo da Vinci έθεσε έναν άγραφο κανόνα, σύμφωνα με τον οποίο τα αντικείμενα που βρίσκονται στο βάθος, αποδίδονται με περισσότερο ανοιχτά χρώματα, σε μια προσπάθεια να μιμηθεί την πραγματικότητα σε μια μέρα με υγρασία.
Δεν υπάρχουν κανόνες που να ορίζουν μια σύνθεση «σωστή» ή «λάθος», ωστόσο υπάρχουν αυτές και πολλές ακόμη τεχνικές που φαίνεται να αγγίζουν την ανθρώπινη ικανοποίηση με την αισθητική τους. Αν σκοπός της σύνθεσης είναι να μεταφέρει το βλέμμα του θεατή προς το μήνυμα του καλλιτέχνη, ο συνδυασμός δύο ή περισσότερων τεχνικών είναι το μονοπάτι που θα απογειώσει το αποτέλεσμα με μια όμορφη τελική εικόνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Importance Of Composition In Visual Art, artacademymiami.com, διαθέσιμο εδώ.
- Η Σύνθεση, ArtLessons.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Νίκος Σιαπκίδης, Β. Τ., Αρχές Σύνθεσης. Αθήνα: «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ».
