Της Ιωάννας Γιαβρούτα,
Το αποτυχημένο πραξικόπημα κατά του Gorbachev
Στις 18 Αυγούστου 1991, μία ομάδα σκληροπυρηνικών, που αποτελείτο από οκτώ άτομα, αποφάσισαν να κάνουν πραξικόπημα στη Σοβιετική Ένωση. Η απόπειρα πραγματοποιήθηκε στη θερινή κατοικία του ηγέτη της κομμουνιστικής υπερδύναμης, στην Κριμαία, όταν κάποιοι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι ζήτησαν από τον Mikhail Gorbachev (Μιχαήλ Γκορμπατσόφ) να παραιτηθεί από την εξουσία ή να κηρυχθεί κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Όταν αρνήθηκε, οι πολιτικοί και αξιωματούχοι του Κομμουνιστικού Κόμματος επέβαλαν σε κατ’ οίκον περιορισμό τον αρχηγό τους, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι βρισκόταν σε διακοπές, καθώς, όπως υποστήριξαν, παρουσίασε βραδύτητα στο μεταρρυθμιστικό του έργο στη Σοβιετική Ένωση. Ακόμα, ήθελαν να δηλώσουν την αντίθεσή τους και στην αποκέντρωση των κυβερνητικών εξουσιών, οργανώνοντας πραξικόπημα. Η απόπειρα αυτή, αν και απέτυχε, οδήγησε στην πτώση της ΕΣΣΔ και στην άνοδο του Boris Yeltsin (Μπόρις Γιελτσίν), ως επικεφαλής της νέας Ρωσικής Ομοσπονδίας. Το πραξικόπημα αυτό, που πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα, αποδείχθηκε εντελώς ανοργάνωτο και κατέρρευσε σε δύο ημέρες. Ως αντίδραση αυτού, η Ουκρανία κήρυξε την πλήρη ανεξαρτησία της στις 24 Αυγούστου.
Τις πρώτες πρωινές ώρες, στις 19 Αυγούστου, ανακοινώθηκε από το TASS και το ράδιο Μόσχα ότι, λόγω της κακής υγείας του Gorbachev, την εξουσία θα αναλάμβανε ο Gennady Yanayev (Γκενάντι Γιανάγιεφ), ο οποίος ήταν επικεφαλής της Επιτροπής Έκτακτης Ανάγκης, μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της. Σε αυτό το πλαίσιο έλαβαν κάποια μέτρα, απαγορεύοντας απεργίες και διαδηλώσεις, καθώς και εφαρμόζοντας λογοκρισία στον τύπο. Το Υπουργικό Συμβούλιο της ΕΣΣΔ, στη συνεδρίαση που πραγματοποίησε, υποστήριξε ανοιχτά το πραξικόπημα. Εκτός από 9 έντυπα φύλλα, όλες οι υπόλοιπες εφημερίδες απαγορεύτηκαν. Τα τεθωρακισμένα άρματα βγήκαν στους δρόμους της Μόσχας. Οι διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν γύρω από το Κοινοβούλιο, όπου έστησαν οδοφράγματα. Ταυτόχρονα, ο Boris Yieltsin, με τη σειρά του, στάθηκε πάνω σ’ ένα άρμα μπροστά στο Κοινοβούλιο, καλώντας το λαό σε γενική απεργία. Στη συνέχεια, μέσω προεδρικού διατάγματος, κήρυξε το πραξικόπημα παράνομο και αυτούς που το οργάνωσαν «εγκληματίες» και «προδότες». Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί η δημοτικότητά του κατακόρυφα.
Οι Ρώσοι αξιωματούχοι, κατά την πεποίθηση του Yieltsin, δε θα έπρεπε να ακολουθήσουν το πρόσταγμα της Επιτροπής Έκτακτης Ανάγκης. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, ο Yanayev και οι υπόλοιποι συνωμότες του πραξικοπήματος παραχώρησαν μια συνέντευξη τύπου. Σ’ αυτήν, ο Yanayev υποστήριξε ότι προχώρησε σε πραξικόπημα λόγω ακυβερνησίας της χώρας και ότι περίμενε να αναρρώσει ο φίλος του, Gorbachev, και να επανέλθει στην εξουσία. Κατόπιν, ο Yieltsin κάλεσε τον πατριάρχη της Ρωσικής Ορθοδοξίας, Alexy II, να καταδικάσει το πραξικόπημα και όσους συμμετείχαν. Στο μεταξύ, στο Λένινγκραντ (σημερινή Αγία Πετρούπολη), ο Viktor Samsonov δήλωσε πρόεδρος της Επιτροπής Έκτακτης Ανάγκης και έθεσε την πόλη υπό στρατιωτικό έλεγχο. Ο δήμαρχος του Λένινγκραντ, Anatoly Sobchak, γύρισε από τη Μόσχα με αεροπλάνο, έχοντας τη βοήθεια της KGB, που είχε αντιδράσει στο πραξικόπημα και κάλεσε τους στρατιώτες να παραδώσουν τους αστυνομικούς.
Στις 20 Αυγούστου, ο Yieltsin προέβη στην έκδοση ενός ακόμη προεδρικού διατάγματος, σύμφωνα με το οποίο θα είχε υπό τον έλεγχό το σύνολο της KGB και άλλων δυνάμεων στο ρωσικό έδαφος. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο George Bush σε τηλεφωνική συνομιλία με τον Γέλτσιν, του διευκρίνισε ότι οι σχέσεις με τη Μόσχα θα αποκατασταθούν, όταν επανέλθει ο Gorbachev στην εξουσία. Εκείνη τη νύχτα, εκδηλώθηκαν συγκρούσεις ανάμεσα σε κυβερνητικές δυνάμεις και διαδηλωτές κοντά στο Λευκό Οίκο, όπου τρεις διαδηλωτές έχασαν τη ζωή τους. Η επικείμενη επίθεση προς το Λευκό Οίκο δεν έγινε, οι εντολές των πραξικοπηματιών δεν εφαρμόστηκαν. Στις 21 Αυγούστου, η Γραμματεία του CPSU τόνισε ότι ήταν αναγκαία μια συνάντηση μεταξύ Gorbachev και Yanayev. Κατόπιν, το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ επανέφερε τον Gorbachev και προχώρησε στην ακύρωση όλων των διαταγμάτων της Επιτροπής Έκτακτης Ανάγκης.
Η κατάρρευση του πραξικοπήματος
Οι ηγέτες εγκατέλειψαν την ιδέα του πραξικοπήματος, καθότι έβλεπαν ότι δεν είχαν μεγάλη υποστήριξη από το σοβιετικό στρατό. Επίσης, οι αξιωματικοί του στρατού και της KGB δεν ακολούθησαν την εντολή, για να εισβάλουν στο Λευκό Οίκο. Η λαϊκή αντίδραση στη Μόσχα ήταν μεγάλη, διότι οι πολίτες ξεχύθηκαν στους δρόμους, για να διαδηλώσουν υπέρ του προέδρου Gorbachev, που είχε εκλεγεί με δημοκρατικές διαδικασίες. Άξιο λόγου είναι ότι και η αστυνομία, από την πλευρά της, δεν εφάρμοσε τα διατάγματα των πραξικοπηματιών. Απ’ ό,τι φάνηκε, η οκταμελής ομάδα των σκληροπυρηνικών δεν είχε καταλάβει ότι ο εκδημοκρατισμός είχε ενδυναμώσει τη λαϊκή φωνή και ότι ο λαός δεν υπάκουε σε άνωθεν εντολές. Ξένοι ηγέτες, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου των Η.Π.Α., George Bush, καταδίκασαν το πραξικόπημα. Ο ηγέτης της ΕΣΣΔ επέστρεψε στη Μόσχα, όμως το γεγονός αυτό δε στάθηκε ικανό να εμποδίσει όσα θα επακολουθούσαν στη συνέχεια, και που, ουσιαστικά, οδήγησαν στη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, μέχρι την τελική πτώση, το Δεκέμβριο του 1991. Να σημειωθεί ότι το αποτυχημένο πραξικόπημα είναι γνωστό και ως «Πραξικόπημα του Αυγούστου» και αποτελεί μέρος του Ψυχρού Πολέμου.
Στην ουσία, το πραξικόπημα ήταν η «κορυφή του παγόβουνου», μιας σύγκρουσης μεταξύ της παλιάς και της νέας πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής τάξης, που είχε ξεκινήσει από την εποχή κατά την οποία ο Gorbachev ανήλθε στην εξουσία, το 1985. Ήδη, υπήρχαν σημάδια κατάρρευσης πολύ πριν εκδηλωθεί το πραξικόπημα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της παραίτησης του υπουργού Εξωτερικών του Gorbachev, του διεθνώς καταξιωμένου Eduard Shevardnadze (Έντβαρντ Σεβαρντνάτζε), το 1990, ο οποίος διέβλεψε ότι «μια σταλινική ομάδα στην ηγεσία του κόμματος προετοίμαζε ένα πραξικόπημα κόμματος και κράτους». Αυτή η υποψία περί πραξικοπήματος τροφοδοτήθηκε και από μια έφεση στο Sovetskaya Rossiya, που ήταν επίσημο όργανο τύπου του ρωσικού γραφείου του CPSU. Ήταν μια ξεκάθαρη έκκληση για πραξικόπημα και έκτακτο κανόνα και υπογράφηκε από δύο συνωμότες, τον Valentin Varennikov και το στρατηγό Boris Gromov (πρώην διοικητή των σοβιετικών δυνάμεων του Αφγανιστάν). Ο Gorbachev, βέβαια, δεν το έλαβε σοβαρά υπόψιν και πήγε διακοπές. Η κατάρρευση του πραξικοπήματος οδήγησε στην πτώση του σοβιετικού κομμουνισμού, αλλά και η δυναμική του CPSU είχε εμφανίσει τα πρώτα σημάδια παρακμής από την αρχή του μεταρρυθμιστικού εγχειρήματος του Gorbachev, το 1985. Η αποτυχία του πραξικοπήματος απλώς κατέδειξε αυτήν την παρακμή, επιδεικνύοντας την υφέρπουσα απειλή του άλλοτε κυρίαρχου σοβιετικού κράτους .
Το προφίλ του ηγέτη της ΕΣΣΔ, Gorbachev
Η πολιτική που ακολούθησε ο Gorbachev αποδείχθηκε διχαστική, καθώς πολλοί τον επαίνεσαν για διαφάνεια και ανασυγκρότηση, γνωστές ως έννοιες Glasnost και Perestroika αντίστοιχα, και κάποιοι άλλοι, όμως, τον κατηγόρησαν ότι οδήγησε τη χώρα σε οικονομική πτώχευση. Επίσης, κατηγορήθηκε ότι επί των ημερών του ενταφιάσθηκε η κομμουνιστική ιδεολογία, ο σοσιαλισμός, και άνθισε η μαφία στην Ανατολική Ευρώπη. Ο Gorbachev αποτέλεσε το πρώτο παράδειγμα της περεστρόικα, δηλαδή της ανασυγκρότησης, ο οποίος παρουσίασε ένα νέο πρότυπο ηγέτη σε σχέση με τους προκατόχους του. Ήθελε να δώσει μια νέα πνοή στο καθεστώς μέσω μεταρρυθμίσεων, μέσω των οποίων συνέβαλε στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αλλά χωρίς να αποποιηθεί τον κομμουνισμό και την ενότητα. Για παράδειγμα, πραγματοποιούσε δημόσιες ομιλίες πολύ συχνά, θίγοντας ακανθώδη ζητήματα, όπως η εγκληματικότητα, το περιβάλλον, η θέση των γυναικών. Αξίζει να σημειωθεί ότι όταν ανέλαβε την εξουσία, παρέλαβε μια άσχημη οικονομική κατάσταση, που είχε δημιουργηθεί από τη δεκαετία του ’70.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Reuters (2011), Q+A: What was the hardline Soviet coup attempt in 1991?. Διαθέσιμο εδώ
- History.com (2021), Attempted coup against Gorbachev collapses. Διαθέσιμοεδώ
- Britannica.com (2021), The Collapse of the Soviet Union. Διαθέσιμο εδώ
