Της Βάσως Σοφάνη,
Η ελευθερία του λόγου στη σημερινή εποχή είναι ένα από τα κυρίαρχα θέματα συζήτησης τα οποία διακατέχονται από σχετικισμό. Αιτία προσέλκυσης αποτελεί η έκφραση ακραίων απόψεων, πηγαίες εκ του μίσους, δημιουργώντας περιθώρια για αμφισβήτηση αυτού του θεμελιώδους ανθρωπίνου δικαιώματος, η οποία άπτεται του ζητήματος των ορίων της. Σε επίπεδο θεσμών και προστασίας των πολιτών, υπάρχουν κράτη, όπως η Γερμανία, που οριοθετεί την ελευθερία του λόγου, χρησιμοποιώντας την αξία του σεβασμού και το δικαίωμα της αξιοπρέπειας όλων των ατόμων. Ήτοι, καθείς κατέχει την ελευθερία να εκφράζει την άποψή του υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα προσβάλλει τον συνάνθρωπό του και ότι θα αποφεύγει την υποκίνηση οιασδήποτε βίαιης εκδήλωσης, είτε σε έμπρακτο είτε σε ιδεολογικό επίπεδο. Στον αντίποδα βρίσκονται οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, σύμφωνα με το Σύνταγμα των οποίων η ελευθερία έκφρασης δεν θα πρέπει να παρεμποδίζεται από το οτιδήποτε, καθώς ακόμη και οι ακραίες απόψεις δεν παύουν να είναι απόψεις.
Σημαντική για την ελευθερία έκφρασης είναι κατά κόρων η αλήθεια. Έντονη ενασχόληση με αυτό το επιχείρημα έδειξαν ο John Milton, ο John Stuart Mill και ο Justice Oliver Wendell Holmes. Ο Milton και ο Mill είχαν κοινό σημείο αναφοράς σχετικά με τα όσα υποστήριζαν. Δηλαδή, σύμφωνα με τους δύο φιλοσόφους, η ελευθερία του λόγου δεν θα πρέπει να παρεμποδίζεται από τίποτα, και ιδίως από τον φόβο των περί λάθος ή ψευδών απόψεων. Στήριζαν ότι ακόμη και από τους λανθασμένους και ψευδής λόγους, υπάρχει κάποιο ποσοστό αλήθειας. Με την παρεμπόδιση της ελευθερίας της έκφρασης περιορίζεται η ανάπτυξη και η πραγμάτωση των ανθρωπίνων ιδεών. Άξια αναφοράς είναι επίσης και η άποψη του Mill ότι μπροστά στην εύρεση της αλήθειας, δεν θα πρέπει να μας απασχολούν οι κοινωνικές ευαισθησίες και η πολιτική ορθότητα. Η εγκαθίδρυση αυτής της αλήθειας είναι που μπορεί να οδηγήσει σε μία μεγαλύτερη ενότητα συνόλου και όχι το οποιοδήποτε σύστημα λογοκρισίας. Μήπως η λογοκρισία στην ελεύθερη έκφραση κάνει εξίσου το ίδιο κακό με την εκδήλωση ακραίων απόψεων μίσους;
Ιδίως μείζον κομμάτι αποτελεί και το δημοκρατικό ιδεώδες, το οποίο στηρίζεται κυρίως στην πεποίθηση ότι είναι αναγκαίο για τους πολίτες -στο πλαίσιο της δημοκρατίας- να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με τα δρώμενα, ώστε να είναι σε κατάλληλη θέση να λάβουν ορθές αποφάσεις. Ομοχρόνως, δέον είναι και η απαλλαγή τους από οιονδήποτε περιορισμό ως προς τη δημιουργία απόψεων, καθώς στόχος είναι η ελευθερία των απόψεων. Δύο κυρίως πρόσωπα στήριξαν από το επιχείρημα: ο Owen Fiss και ο Cass Sunstein, οι οποίοι δεν ήταν υπέρ της λογοκρισίας του ελευθέρου λόγου. Θεωρούν πως ο ελεύθερος λόγος πρέπει να είναι πραγματικά αδέσμευτος, ακόμα και αν αυτό προϋποθέτει τη δημιουργία αντιπαραθέσεων μεταξύ του συνόλου. Στόχος οφείλει να είναι ο σεβασμός των συνομιλητών και όχι η αποφυγή αναφοράς σε σχετικά ζητήματα.
Μελανό σημείο απτόμενο του σκεπτικισμού γύρω από την ελευθερία της έκφρασης αποτελεί και η αναξιοπιστία της κυβέρνησης. Πώς είμαστε τόσο πεπεισμένοι πως γίνεται σωστή και επαρκής χρήση αυτού μας του δικαιώματος μέσω της ανάμειξης κυβερνητικών παραγόντων; Βεβαίως και η κυβέρνηση αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο οριοθέτησης. Τι μας κάνει, όμως, να πιστεύουμε πως θα πρέπει να είναι το μοναδικό; Τι καθιστά την κυβέρνηση ικανή στο να ξεχωρίζει το σωστό από το λάθος, την αλήθεια από το ψέμα;
Ωστόσο, την τρέχουσα εποχή, εκτός από την κρατική εξουσία, η ελευθερία του λόγου επηρεάζεται και από άλλους παράγοντες, όπως η τεχνολογία. Χαρακτηριστικό της τεχνολογίας στη ζωή του ανθρώπου είναι και η αλλαγή του τρόπου επικοινωνίας. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατέχουν εξέχουσα θέση στη ζωή του ανθρώπου και είναι πανταχού παρόντα. Η οριοθέτηση, όμως, του λόγου στο διαδίκτυο είναι τελείως διαφορετική και πιο δύσκολη υπόθεση. Συγκεκριμένα, βάσει δεδομένων παρατηρείται πως η ελευθερία της έκφρασης φιλτράρεται ως προς το αν προσβάλλει μια ομάδα ανθρώπων μόνο από ορισμένες πλατφόρμες, ενώ στο μεγαλύτερο μέρος του διαδικτύου επικρατεί απόλυτη ελευθερία. Η ελευθερία είναι τόσο άναρχη, που σε ορισμένες περιπτώσεις ξεπερνά τα όρια του υγιούς διαλόγου και διαφωνίας, ώστε να μετατρέπεται σε λόγο έκφρασης μίσους.
Η προσβλητική αυτή αιτία διαθέτει κατηγορίες, όπως η στοχευμένη εξύβριση, η διάχυτη και ασαφής εξύβριση, και η οργανωμένη προώθηση πολιτικών αποκλεισμού και εξάλειψης. Η στοχευμένη εξύβριση έχει ως κύριο χαρακτηριστικό το ότι απευθύνεται σε ένα συγκεκριμένο άτομο ή σύνολο, αλλά αντί η επιλογή των λέξεων να εξυπηρετεί τον εποικοδομητικό διάλογο, ως στόχο έχει να βλάψει και να προσβάλλει τον συνομιλητή.
Μια επιπλέον κατηγορία, η διάχυτη και ασαφής εξύβριση αφορά την έκφραση κακόβουλων σχολίων, τα οποία δε στοχεύουν σε κάποιο συγκεκριμένο άτομο ή σύνολο, εν αντιθέσει, απευθύνονται σε κάποιο συμπονετικό κοινό, παίρνοντας τη μορφή συμβολικού λόγου. Τα υβριστικά σχόλια, αυτή την φορά, αφορούν τη φυλή ή τη θρησκεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πορεία των νεο-Ναζί στο χωριό Skokie του Illinois, στο τέλος του 20ού αιώνα. Η οργανωμένη προώθηση πολιτικών αποκλεισμού και εξάλειψης έχει να κάνει κυρίως με τον αποκλεισμό ατόμων ή/και ολόκληρων ομάδων εξαιτίας φυλετικών και θρησκευτικών παραγόντων, από την ιδιότητα του πολίτη με την αφαίρεση των δικαιωμάτων του πολίτη, έως την «αδυναμία» αφομοίωσης από το κρατικό σύστημα και τους θεσμούς με την πραγματοποίηση πολιτικών γενοκτονίας.
Καταληκτικά, ο λόγος που γίνεται διαχωρισμός αυτών των κατηγοριών είναι ότι δεν έχουν ως σκοπό την ανακάλυψη της αλήθειας ή τη δημιουργία διαλόγου, αλλά μόνο τη βλάβη. Επομένως, αν δεν διακατέχονται από τις αξίες της ελευθερίας της έκφρασης, πώς δύνανται να αποτελούν μέρος της; Αξίζει να σημειωθεί ότι η ελευθερία της έκφρασης είναι ανθρώπινο δικαίωμα, γεγονός που το καθιστά αλληλεξαρτώμενο με τα υπόλοιπα. Συνεπώς, είτε τασσόμαστε υπέρ είτε κατά της οριοθέτησης της ελεύθερης έκφρασης, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως η αξιοπρέπεια και ο σεβασμός προς το άτομο και το σύνολο συνιστούν απαραίτητες προϋποθέσεις άσκησης του οποιουδήποτε ανθρώπινου δικαιώματός μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Yong, C., 2011. Does freedom of speech include hate speech?. Res Publica, 17(4), p.385.
- Brison, S.J., 2021. Free Speech Skepticism. Kennedy Institute of Ethics Journal, 31(2), pp.101-132.
- Susan J. Brison and Katharine Gelber, 2019, Free Speech in the Digital Age, Oxford Scholarship Online: March 2019.
