Της Σοφίας Λιάτη,
Τα πρώτα Χρόνια
Σαν σήμερα, 16 Αυγούστου του 1919, γεννήθηκε στην Αθήνα ένας από τους πιο σημαντικούς Έλληνες πεζογράφους, ο Αντώνης Σαμαράκης. Γιος του Ευριπίδη Σαμαράκη και της Αδριανής Παντελοπούλου, μεγάλωσε ανάμεσα στις γειτονιές της Πλατείας Βάθης, του Μεταξουργείου και του Σταθμού Λαρίσης. Τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που βίωσε ως παιδί διαμόρφωσαν μια προσωπικότητα που ανέκαθεν προβληματιζόταν και δεν εφησυχαζόταν, πράγμα το οποίο διαγράφεται έντονα στα μετέπειτα έργα του. Αφού αποφοίτησε από τη Βαρβάκειο Σχολή, σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Από το 1935 έως το 1963 εργάστηκε στο Υπουργείο Εργασίας, πλην των εννέα ετών παραίτησής του (1936-1945), εξαιτίας της δικτατορίας του Μεταξά. Κατά την περίοδο της κατοχής, ήταν μέλος της εθνικής αντίστασης και είχε έντονη αντιστασιακή δράση. Το 1944 συνελήφθη από τους Ναζί και καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά τελικά κατάφερε να ξεφύγει. Αυτά τα δύσκολα και γεμάτα εντάσεις και απελπισία χρόνια, όπως αναφέρει στη βιογραφία του, δούλευε ως ημερομίσθιος εργάτης στην λαχαναγορά της Αθήνας.
Συγγραφή και μετέπειτα πορεία
Η συγγραφική του πορεία ξεκινά τον Νοέμβριο του 1933, όταν δημοσιεύεται στο περιοδικό «Ξεκίνημα» το ποίημά του «Θάνατος». Φυσικά, ακολούθησαν σημαντικές συνεργασίες και με άλλα περιοδικά και εφημερίδες, όπως τα «Παιδικός Κόσμος» και «Νέα Εστία». Ύστερα το 1954, επηρεασμένος από τις σκληρές συνθήκες του πολέμου, γράφει τη συλλογή διηγημάτων Ζητείται Ελπίς. Στο έργο αυτό πραγματεύεται την απειλή του πολέμου και την ελπίδα για μια δικαιότερη κοινωνία. Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και το δεύτερο πεζό του έργο, το μυθιστόρημα «Σήμα Κινδύνου». Η αξία των έργων του εκτιμάται και το 1962 βραβεύεται με το κρατικό βραβείο διηγήματος για την δεύτερη συλλογή του Αρνούμαι, βιβλίο που θίγει τον φόβο ενός επικείμενου πολέμου και τον παραλογισμό της μεταπολεμικής εποχής. Όπως φαίνεται, καθιερώθηκε περισσότερο για το πεζογραφικό του έργο και λιγότερο για το ποιητικό, παρόλο που αρχικά είχε γίνει γνωστός για την ποίηση του.
Το 1965 μπορεί να χαρακτηριστεί από τις πιο σημαντικές χρονιές για την καριέρα του Αντώνη Σαμαράκη, καθώς εκδίδεται το θρυλικό για τη νεότερη λογοτεχνία, αστυνομικό-ψυχολογικό μυθιστόρημα «Το Λάθος». Το μυθιστόρημα αποκτά διεθνή φήμη και λαμβάνει εξαιρετικές κριτικές. Μεταφράζεται σε πολλές γλώσσες και διαβάζεται από χιλιάδες αναγνώστες παγκοσμίως. Πρόκειται για ένα αλληγορικό βιβλίο για τον ολοκληρωτισμό που εξοντώνει τον άνθρωπο και για τα καθεστώτα που απομακρύνουν τον πολίτη από την ελευθερία και την αυτοδιάθεση. Στο τέλος, βέβαια, το μυθιστόρημα έχει αισιόδοξη έκβαση και εξυμνεί την ελπίδα και την ανθρώπινη δύναμη. Καμία χώρα ή εξουσία, πάντως, δεν προσδιορίζεται. Το θέμα και οι ιδέες είναι συγκεκριμένα, αλλά τα υπόλοιπα παραμένουν αδιευκρίνιστα, γεγονός που πιθανόν αιτιολογεί την αξία και την επιτυχία του. Για το μυθιστόρημα, διθυραμβικές κριτικές έγραψαν κάποιοι από τους πιο σπουδαίους συγγραφείς σε παγκόσμια κλίμακα, όπως οι Αγκάθα Κρίστι και ο Άρθουρ Μίλλερ. Ο τελευταίος ανέφερε πως «Το Λάθος» είναι συγκλονιστικό και μεταξύ άλλων ότι: «το μόνο που εύχομαι είναι να διαβάσουν «Το Λάθος» όσοι καπηλεύονται τη δημοκρατία και να δουν τι είναι αυτά που σήμερα υποστηρίζουν. Ζούμε σε μια εποχή όπου οι λέξεις δεν έχουν καμιά σχέση με την πραγματικότητα –έτσι που να μην έχουν πια κανένα νόημα». Δέκα χρόνια μετά, το δημοφιλές μυθιστόρημα γίνεται και ταινία με τίτλο Le Faille από τον Γερμανό σκηνοθέτη Πέτερ Φλέισμαν. Το μυθιστόρημα σε αυτά τα χρόνια αποσπά το «Βραβείο Μυθιστορήματος των Δώδεκα» και το γαλλικό «Μέγα Βραβείο Αστυνομικής Λογοτεχνίας».
Στη συνέχεια, δημιουργεί έργα που κινούνται και αυτά στο πλαίσιο των διηγημάτων, όπως «Η κόντρα», «Η ζούγκλα» και «Το διαβατήριο». Το 1998, γράφει το μυθιστόρημα «Εν ονόματι», ένα βιβλίο συμβολικό για τη δημοκρατία και τη φωνή αντίδρασης σε ένα πολιτικό κατεστημένο.
Δύο χρόνια πριν, το 1996 εκδίδει την αυτοβιογραφία του με τίτλο «1919-», στην οποία, με το ιδιαίτερο χιούμορ που τον χαρακτήριζε, αναφέρει: «Λυπάμαι, που για λόγους ανεξάρτητους από τη θέλησή μου η αυτοβιογραφία μου δεν περιλαμβάνει ένα σημαντικό κρίσιμο θα έλεγα, γεγονός της ζωής μου: τον θάνατό μου».
Για την προσφορά του στον πολιτισμό και στην λογοτεχνία βραβεύθηκε με το Βραβείο Λογοτεχνίας “Europali” το 1982. Στις πολυάριθμες διακρίσεις του συγκαταλέγονται, ακόμα, το «Κρατικό Βραβείο Τεχνών και Λογοτεχνίας της Γαλλίας» το 1995 και ο «Σταυρός του Ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών», πάλι από το γαλλικό κράτος. Εκείνη ήταν επίσης και η περίοδος που ανακηρύχθηκε σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Γραφή
Η γραφή του Σαμαράκη ήταν λιτή. Στα κείμενά του κυριαρχούσε ο καθημερινός λόγος και δεν υπήρχαν υπερβολές. Συχνά, παρατηρούνται έντονες εμφάσεις και επαναλήψεις σε στοιχεία παραλόγου, για να τονιστούν ακόμα περισσότερο. Η αμεσότητα είναι έκδηλη και, παρόλο που η γραφή χαρακτηρίζεται από την λιτότητα, γίνεται συχνά έκρηξη συναισθημάτων. Κύριες θεματικές του είναι ο αγώνας για την προσωπική και κοινωνική ελευθερία και η επαγρύπνηση του ατόμου. Ο Σαμαράκης επιδιώκει να τονίσει τη σημασία της εξέλιξης και, μέσα από τις εμπειρίες του από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Εμφύλιο, τη Δικτατορία και τη Μεταπολίτευση, την αντίσταση στην εξουσία και την ανάγκη απόκτησης των εφοδίων της γνώσης, της παιδείας και της ελπίδας.
Εθελοντική δράση
Η κοινωνική προσφορά για τον Αντώνη Σαμαράκη ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του. Tη διετία 1968-1969 ηγήθηκε της αποστολής εμπειρογνωμόνων στην Αφρική της Διεθνούς Ομάδας Εργασίας. Ήταν, ακόμα, εκπρόσωπος της UNESCO και μέσα από τα ταξίδια του στην Αιθιοπία με σκοπό την προσφορά, έγραφε άρθρα για την ευαισθητοποίηση της διεθνούς κοινότητας σε σχέση με τα προβλήματα της χώρας και την ανάγκη κινητοποίησης και εθελοντικής προσφοράς.
Για την πολύχρονη και ειλικρινή προσφορά του, οι «Γιατροί του Κόσμου» του χάρισαν τον τίτλο του πνευματικού πρεσβευτή της οργάνωσης και η UNICEF του έδωσε τον τίτλο του Πρέσβη Καλής Θελήσεως για τα παιδιά του κόσμου.
Βουλή των Εφήβων
Εμπνευστής της «Βουλής των Εφήβων» ήταν ο Αντώνης Σαμαράκης. Η σπουδαία ιδέα του πεζογράφου εν τέλει μετουσιώθηκε σε εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Βουλής των Ελλήνων και διεξήχθη για πρώτη φορά το ακαδημαϊκό έτος 1995-1996. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα που στοχεύει στην ενσυναίσθηση, στον προβληματισμό των νέων για κοινωνικοπολιτικά θέματα αλλά και στην ελεύθερη έκφραση και ανάπτυξη ιδεών.
Προσωπικότητα, προσωπική ζωή και θάνατος:
Ο Σαμαράκης το 1963 παντρεύτηκε την Ελένη Κουρεμπανά, η οποία ήταν συνοδοιπόρος και σύντροφος μέχρι το τέλος της ζωής του.
Ο ίδιος ήταν ένα ανήσυχο πνεύμα και ένας άνθρωπος με ήθος, ευαισθησίες και μεγαλείο ψυχής. Ανησυχούσε πολύ για το μέλλον και προσπαθούσε μέσω των έργων του να αφυπνίσει τους πολίτες για μια κοινωνία δικαιότερη και πιο ανθρώπινη. Είχε τρομερή αγάπη για τα παιδιά και για αυτό το λόγο στα βιβλία του ήθελε να αναγράφεται πάντοτε η διεύθυνση του σπιτιού του, προκειμένου οι μικροί αναγνώστες να έρχονται σε επαφή μαζί του μέσω της αλληλογραφίας αλλά και δια ζώσης.
Ο Αντώνης Σαμαράκης πεθαίνει στις 8 Αυγούστου του 2003 στην Πύλο, σε ηλικία 83 ετών, αφήνοντας τη χώρα μας φτωχότερη. Τελευταία του επιθυμία ήταν να δωριστεί το σώμα του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για έρευνες των φοιτητών Ιατρικής.
Ο Αντώνης Σαμαράκης ήταν βαθιά αγωνιζόμενος και πνευματικός άνθρωπος. Τα διηγήματα του αποτελούν μέχρι και σήμερα ορόσημα της Ελληνικής λογοτεχνίας και σύμφωνα με τα λόγια του, επιδίωκε να γίνει «η φωνή αυτών που δεν έχουν φωνή».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αντώνης Σαμαράκης, Σαν Σήμερα, διαθέσιμο εδώ
- «Το Λάθος» του Αντώνη Σαμαράκη: Ένα από τα σημαντικότερα αλληγορικά μυθιστορήματα για τον ολοκληρωτισμό, Lifo, διαθέσιμο εδώ
- O Αντώνης Σαμαράκης σε μια συναρπαστική αυτοβιογραφία, The Toc, διαθέσιμο εδώ
- Aντώνης Σαμαράκης: Ο συγγραφέας της ελπίδας, MaxMag, διαθέσιμο εδώ
