Του Γιώργου Γαλανάκη,
Η ζωή για έναν Μογγόλο των στεπών ως τον 12ο αιώνα ήταν γεμάτη αντιξοότητες. Η θερμοκρασία στις στέπες μπορούσε να φθάσει ως τους -60˚C, η βλάστηση ήταν από ανύπαρκτη έως χαμηλή, καθιστώντας αναγκαία την εξάρτηση αποκλειστικά από ζωικά προϊόντα. Μόνο κρέας και γάλα υπήρχαν προς βρώση. Οι Μογγόλοι, προκειμένου να αντέχουν το ανυπόφορο κρύο, ντύνονταν με βαριά δέρματα, που είτε αποκτούσαν από τα λίγα ζώα τους είτε από λεηλασίες. Οι νομάδες των στεπών της Ανατολικής Ασίας ζούσαν χωριστά και συχνά σε ανταγωνισμό μεταξύ τους.
Ποτέ ως τότε δεν είχαν δημιουργήσει κράτος, ούτε είχαν έναν ηγέτη. Οι φυλές τους ήταν μικρές αυτόνομες ομάδες, μερικών δεκάδων ατόμων. Τα σπίτια τους ήταν κινητά κι έμεναν σταθερά μόνο για όσο εξυπηρετούσε το μέρος τις αποκρούσεις επιδρομέων και όσο το έδαφος είχε βλάστηση αρκετή για να θρέψουν τα ζωντανά τους. Γι’ αυτό και ήταν σκηνές καλυμμένες με δέρματα και με ελαφρύ σκελετό από περιμετρικούς κάθετους πασσάλους, που στήριζαν μια επιπλέον σειρά πασσάλων για την οροφή ώσπου άφηναν στην κορυφή, που βρισκόταν στο κέντρο της σκηνής κενό που λειτουργούσε ως καμινάδα για να εξέρχεται ο καπνός από την εστία τους. Σε περίπτωση επίθεσης που ήταν αδύνατο να ανακοπεί, οι σκηνές διπλώνονταν εντός 10 λεπτών και η φυλή φόρτωνε τα λίγα υπάρχοντά της στα άλογα, φεύγοντας για πιο ασφαλή εδάφη.
Σε αυτές τις συνθήκες γεννήθηκε, γύρω στο 1165, και ο νεαρός Temujin (Τεμουτζίν). Είχε την τύχη, όμως, να είναι γιος του αρχηγού της φυλής Κιγιάτ και από μικρός γαλουχήθηκε στην ιππασία και στις τακτικές μάχης. Ασκούνταν καθημερινά, ώστε να γίνει κορυφαίος ιππέας και πολεμιστής, όπως οι καλύτεροι των Μογγόλων. Ωστόσο, όταν ήταν στην ηλικία των 9 ετών, μια εχθρική φυλή δηλητηρίασε τον πατέρα του, αφήνοντάς τον ορφανό με τη μητέρα του και πάμφτωχο στη στέπα. Η μητέρα του, όμως, τον όρκισε να εκδικηθεί για όλες τις αδικίες. Από τότε, ο Temujin άρχισε μια πορεία με στόχο την ανατροπή των εχθρών του. Από τη μικρή περιοχή του Καρακορούμ θα ξεκινούσε όλες τις εκστρατείες του. Σε νεαρή ηλικία, ως το 1196, είχε καταφέρει να χτίσει ξανά τη φυλή του και να επιβληθεί στη μογγολική φυλή των Μερκίτ. Ως το 1205 νίκησε τους Κεραΐτες, τους Κιργιζίους και τους Ναΐμάνους, μεγάλες τουρκικές γειτονικές φυλές, στα βόρεια και τα δυτικά των Μογγόλων. Έτσι, ο Temujin, αφού κατατρόπωσε το 1205 και τον παλιό αδερφοποιητό, αλλά πλέον εχθρό του, Τζαμουχά, ήταν πια ο αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος των Μέσων και Ανατολικών στεπών. Οι Τάταροι σχεδόν εξοντώθηκαν. Τότε ήταν που συγκλήθηκε και το ανώτατο μογγολικό συμβούλιο Kurultai (κουρουλτάι), όπου και εξέλεξε ως Genghis Khan (Τζένγκις Χαν), δηλαδή «Ανώτατο Ηγέτη», τον Temujin. Έτσι, παρά το απλό όνομά του, που σήμαινε «Σιδεράς» και παρά τις κακουχίες των παιδικών του χρόνων, ο Temujin θα αναδεικνυόταν σε έναν ακόρεστο εκδικητή και κατακτητή, με την άτεγκτη πεποίθηση πως θα στερεώσει τη δικαιοσύνη επί της γης.
Οι Μογγόλοι ήταν η μικρότερη εθνοτική ομάδα των στεπών σε σύγκριση με τους Τατάρους και κυρίως τα τουρκικά φύλα, που ήταν σαφώς πολυπληθέστερα. Με αυτούς παρουσίαζαν κοινά στοιχεία στις παραδόσεις, τη θρησκεία (Τενγκρισμός), τη γλώσσα και την εμφάνιση. Η μογγολική γλώσσα διέφερε αρκετά συγκριτικά με την τουρκική και αυτός ήταν ένας από τους λόγους που είχαν απομακρυνθεί ως λαοί στη διάρκεια των τελευταίων αιώνων, παρότι υπήρχαν κοινές γλωσσικές ρίζες. Η θρησκεία, όμως, αποτελούσε συνεκτικό στοιχείο για τους λαούς της Μέσης και Ανατολικής στέπας. Ο Tengri (Ουράνιος Θεός), αποτελούσε την κεντρική θεότητα, που ουσιαστικά επεκτεινόταν σε όλα τα στοιχεία της φύσης, καθιστώντας τη θρησκεία ανιμιστική. Επίσης, στις φυλές υπήρχαν σαμάνοι που λειτουργούσαν ως διαμεσολαβητές του Θεού στα ανθρώπινα.
Ο Genghis Khan ήταν ιδιαίτερα πιστός στον Tengri, και οι αδικίες που είχε υποστεί αυτός και η οικογένειά του αποτέλεσαν «ελατήριο» για τις κατακτήσεις του. Κι αυτό γιατί θεωρούσε πως εκδικούμενος τις αμαρτίες των ανθρώπων, λειτουργούσε ως ενσάρκωση της θέλησης του Tengri. Χρησιμοποίησε τα κοινά χαρακτηριστικά με πολλούς ανήκοντες σε τουρκικά φύλα για να αμβλύνει τις διαφορές, ενώ παράλληλα ενέταξε πολλούς Τούρκους στην ανώτερη διοίκηση της αυτοκρατορίας του. Έτσι, χρησιμοποιούσε τους ικανότερους των Τούρκων για να παραμείνουν ενωμένες οι φυλές, συνεχίζοντας απρόσκοπτα την επέκτασή τους.
Το επόμενο θύμα του Genghis Khan ήταν η αυτοκρατορία Jin της βόρειας Κίνας, με πρωτεύουσα τη Zhongdu, δηλαδή το σημερινό Πεκίνο. Μεταξύ των ετών 1211 και 1215, διαπέρασε την άμυνα του Σινικού Τείχους, τρομοκρατώντας τον πλουσιότερο και μεγαλύτερο σε πληθυσμό λαό της Άπω Ανατολής. Εν τέλει, η Zhongdu καταλήφθηκε και λεηλατήθηκε. Οι Κινέζοι ως τότε ταλαιπωρούσαν διαρκώς τις φυλές των στεπών, στρέφοντας τους μεν εναντίον των δε. Άλλη επιλογή δεν είχε η Zhongdu, επειδή ειδικά οι Μόγγολοι και οι Τάταροι είχαν τάσεις εισβολών στα εδάφη τους. Όμως, η τακτική αυτή έφερε σε σύγκρουση τη δυναστεία Jin με την ανερχόμενη δύναμη του Genghis Khan, που σάρωνε οποιονδήποτε στρατό και κάθε οχύρωση στο πέρασμά του.
Η πορεία των μογγολικών ορδών θα συνεχιζόταν προς τα δυτικά. Από το 1220 στο στόχαστρο βρισκόταν ο Muhammad (Μοχάμμαντ) Β’ της Χορεσμίας. Η Χορεσμία ήταν ένα εκτενές τουρκοπερσικό σουλτανάτο, που προέκυψε από τη διάλυση των Σελτζούκων και την αποδυνάμωση των δυτικών τουρκικών χανάτων, των Κιπτσάκων και των Κουμάνων. Οι τελευταίοι, μάλιστα, εντάχθηκαν στη στρατιά του Genghis Khan. Το Χορεσμιανό σουλτανάτο εκτεινόταν από το Καζακστάν στον βορρά ως το άνω Ιράν και το Αφγανιστάν στον νότο και την Κασπία στη δύση. Μάλιστα, ο Muhammad είχε στην κατοχή του μία από τις πλουσιότερες πόλεις στον κόσμο, τη Σαμαρκάνδη.
Ο τρόπος με τον οποίο θριάμβευε στο πεδίο της μάχης ο Temujin ήταν πρωτόγνωρος για τους αντιπάλους του και ήταν αδύνατο να τον αντιμετωπίσουν, εφόσον το στράτευμα δεν αποτελούταν από άρτια εκπαιδευμένους στρατιώτες. Το ιππικό του Genghis Khan ήταν ταχύτατο και ακολουθούσε την εξής στρατηγική: σε ανοιχτό πεδίο μάχης με λόφους ή καμπυλώσεις στο έδαφος, οι Μογγόλοι στρατηγοί έστελναν ένα μικρό και αποφασισμένο σώμα του στρατού να κάνει προσποιητή έφοδο στο αντίπαλο, σαφώς μεγαλύτερο, στράτευμα (επί του συνόλου). Μόλις ο αντίπαλος στρατηγός διέταζε επίθεση και το τάγμα του πλησίαζε τις γραμμές από όπου ξεκινούσαν οι λίγοι Μογγόλοι, ο Temujin έβγαινε με σύσσωμο το ιππικό πίσω από τους λόφους που έκρυβαν το στράτευμα. Η ταχύτατη έφοδος του Genghis Khan αιφνιδίαζε, περικύκλωνε και αποδεκάτιζε το αντίπαλο τάγμα με τα μογγολικά τόξα. Έτσι, ο Temujin αποκτούσε ψυχολογικό και αριθμητικό πλεονέκτημα από το πουθενά.
Απέναντι στον Muhammad ο Temujin έστειλε τη μεγαλύτερη στρατιά που είχε ποτέ συγκεντρώσει. Οι πηγές αναφέρονται σε 200.000 άνδρες. Με την κατάληψη της Χορεσμίας, ο Temujin άνοιγε για πρώτη φορά στην ιστορία με ασφάλεια τον δρόμο του μεταξιού, καθιστώντας για πρώτη φορά τους Μογγόλους εμπορική δύναμη. Το 1221 οι κορυφαίοι στρατηγοί του, Subutai Baghatur (Ανδρείος) και Jebe, περνώντας τον Καύκασο με ταχύτητα περί των 1.000 χιλιομέτρων ανά 9 μέρες, κατέλαβαν προσωρινά και λεηλάτησαν τη Γεωργία και το Σελτζουκικό σουλτανάτο του Ρουμ, που αναζήτησαν υποστήριξη στη Βυζαντινή αυτοκρατορία της Νίκαιας. Το 1222 και το 1223 ο Subutai άλωσε περιοχές της Κουμανίας, της Ρωσίας, του Βόλγα και της Κριμαίας και ύστερα αποχώρησε.
Το 1225 ο Temujin ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του και οργάνωσε μια τελευταία εκστρατεία με προορισμό την Κίνα, για να ολοκληρώσει τις κτήσεις του από τη Guangzhou [(Γ)κουανγκτζόου] ως το Πεκίνο. Στον δρόμο του γυρισμού όμως, όντας καταπονημένος από ξαφνική ασθένεια, σταμάτησε στα μέσα της διαδρομής. Πηγές αναφέρουν ακόμη, ότι στη διάρκεια του κυνηγιού έπεσε από το άλογό του. Όντας έμπειρος από τραύματα και αρρώστιες, αντιλήφθηκε πως οι δυνάμεις του τον εγκατέλειπαν. Έτσι, στις 18 Αυγούστου 1227 έπνευσε τα λοίσθια, έχοντας αφήσει παρακαταθήκη στους απογόνους του μία ηγεμονία της οποίας το μέγεθος ήταν μυθώδες· από την Κορέα ως την Κασπία, στο εξής θα διοικούσαν οι Μογγόλοι του Τεμουτζίν και οι επίγονοι δε θα περιοριζόντουσαν στην κατάκτηση της Ασίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σαββίδης, Αλέξιος Γ. Κ. (2009), Η ίδρυση της Μογγολικής αυτοκρατορίας, Αθήνα: Εκδ. Ιωλκός
- Behnke, Andreas (2008), The conquests of Genghis Khan, Minneapolis: Twenty-First Century Books
- Ciociltan, Virgil (2012), The Mongols and the Black Sea trade in the Thirteenth and the Fourteenth Centuries, transl. Samuel Willocks, Leiden&Boston: Brill Publishers
- Kennedy, Hugh (2002), Mongols, Huns, and Vikings, London: Cassell & Co
- Lange, Brenda (2008), Genghis Khan, NY: Chelsea House Publishers
- Nardo, Don (2011), Genghis Khan and the Mongol Empire, Detroit, San Fransisco et al.: Lucent Books
- Peers, Chris (2015), Genghis Khan and the Mongol war machine, Barnsley: Pen & Sword Military
- Turnbull, Stephen (2003), Genghis Khan & the Mongol Conquests 1190-1400, Oxford: Osprey Publishing
