Του Γιάννη Τσούπρου,
Γεννημένος στις 3 Σεπτεμβρίου του 1530, ο Ιβάν Δ΄ της Ρωσίας, γνωστός ως ο «Ιβάν ο Τρομερός», ανακηρύσσεται διάδοχος του θρόνου σε ηλικία μόλις τριών ετών, ύστερα από τον θάνατο του πατέρα του, Βασιλείου Γ΄, Μεγάλου Δούκα της Μοσχοβίας. Αρχικά, τίθεται υπό την επιτροπεία της μητέρας του, Έλενας Γκλίνσκαγιας. Στη συνέχεια, την επιμέλειά του αναλαμβάνουν κάποιες αριστοκρατικές οικογένειες Βογιάρων, η διαρκής κακομεταχείριση και υποτίμηση των οποίων συμβάλλουν καθοριστικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του, μετατρέποντάς τον σε βίαιο και επιθετικό. Συχνά, μάλιστα, εκτονώνει τις κρίσεις θυμού του, εκπαραθυρώνοντας γάτες και σκύλους. Στις 16 Ιανουαρίου του 1547 γίνεται ο πρώτος ηγεμόνας, ο οποίος λαμβάνει τον τίτλο του «Τσάρου και Κυβερνήτη πασών των Ρώσων».
Πρωταρχικός του στόχος είναι να ισχυροποιήσει την εξουσία του, προβαίνοντας σε μία σειρά διοικητικών μεταρρυθμίσεων, οι οποίες διευκολύνουν τον συγκεντρωτισμό. Το 1549, συγκροτείται η «Σύνοδος των Επαρχιών», ένα μόνιμο και αντιπροσωπευτικό νομοθετικό σώμα, όπου συμμετέχουν Βογιάροι, μέλη της Ιεράς Συνόδου, εκπρόσωποι των εμπόρων και κατοίκων των πόλεων, καθώς και ανώτεροι αξιωματούχοι. Η «Σύνοδος των Επαρχιών» εκδίδει τον επόμενο χρόνο την «Αναθεώρηση», το πρώτο ουσιαστικό νομοθέτημά της, το οποίο περιορίζει τη δικαστική δικαιοδοσία των Βογιάρων και εισάγει το θεσμό της εκλογής λαϊκών δικαστών από τις κοινότητες. Συγχρόνως, δημιουργείται ένα επίλεκτο στρατιωτικό σώμα, οι «Στρέλτσι» (Стрельцы), επιφορτισμένο με την επιβολή και διατήρηση της τάξης. Ύστερα από πεντάμηνη διαπραγμάτευση, το 1551, συντάσσεται ο «Συνοδικός Κώδικας», σύμφωνα με τον οποίο η Εκκλησία αποκτά ενιαίο λειτουργικό τυπικό και ιεραρχία και καθίσταται η μοναδική αρμόδια για τη διευθέτηση των εσωτερικών της ζητημάτων και για τη διαχείριση της περιουσίας της.
Μετά την ολοκλήρωση της αναδιοργάνωσης του διοικητικού μηχανισμού, ο νεαρός ηγεμόνας εκδηλώνει αμέσως τις επεκτατικές του βλέψεις. Το 1552, καταλύει και προσαρτά το Χανάτο του Καζάν, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1556, κυριεύει το Χανάτο του Άστραχαν. Κατόπιν, επιχειρεί να αποκτήσει δίοδο στη Βαλτική Θάλασσα, εισβάλλοντας στη Λιβονία. Ωστόσο, η προσπάθειά του αποτυγχάνει και η προέλασή του αναχαιτίζεται. Το 1560, πεθαίνει η αγαπημένη του σύζυγος, Αναστασία Ρομάνοβνα, και υποψιάζεται ότι κάποιοι Βογιάροι τη δηλητηρίασαν. Έκτοτε αλλάζει πρόσωπο. Ίσως ακολουθεί μια πιο αυταρχική, προσωπολατρική πολιτική ή, ενδεχομένως, εκδηλώνει μια βαριά μορφή σχιζοφρένιας. Το 1565, δημιουργεί ένα νομοθετικό σώμα, την «Εξαίρεση», το οποίο, ουσιαστικά, εξυπηρετεί τα συμφέροντά του και ενισχύει την επιρροή του. Οι Βογιάροι αντιδρούν και προσπαθούν να εμποδίσουν την προώθηση του θεσμού αυτού στο πλαίσιο της «Συνόδου των Επαρχιών», προκαλώντας την οργή του Ρώσου δυνάστη, ο οποίος απαντά με μαζικές εκκαθαρίσεις. Για επτά χρόνια, τα εντεταλμένα ένοπλα όργανα της «Εξαίρεσης» σπέρνουν τον τρόμο και τον πανικό. Κάθε ύποπτος βασανίζεται και εκτελείται με συνοπτικές διαδικασίες. Η αγροτική παραγωγή καταστρέφεται και το εμπόριο παρακμάζει. Ολόκληρες πόλεις ισοπεδώνονται, με αποκορύφωμα τη Σφαγή του Νόβγκοροντ, το 1570, όπου υπολογίζεται ότι σκοτώθηκαν 2.500 έως 12.000 άνθρωποι. Ο αιμοσταγής μονάρχης κατάφερε να δημιουργήσει μια μικρή και υπάκουη σ’ αυτόν ολιγαρχία, κατακερματίζοντας την παλαιά αριστοκρατική τάξη.
Την ίδια στιγμή, το Βασίλειο της Ρωσίας, περικυκλωμένο από πλήθος εχθρών, βρίσκεται μια ανάσα από την πλήρη κατάρρευση. Το 1579, οι Τάταροι του Χανάτου της Κριμαίας προχωρούν στη λεηλασία της Μόσχας. Ο στρατός της Πολωνολιθουανικής Κοινοπολιτείας πολιορκεί το Πσκοβ, ενώ εκείνος του Βασιλείου της Σουηδίας καταλαμβάνει τη Νάρβα. Μοναδική τελευταία αναλαμπή του Ρώσου ηγεμόνα είναι η μεγαλεπήβολη προσπάθεια επέκτασης πέρα από τα Ουράλια Όρη, γνωστή ως «Κατάκτηση της Σιβηρίας», η οποία θα ολοκληρωθεί περίπου τρεις αιώνες αργότερα. Υπεύθυνος της εκστρατείας είναι ο Κοζάκος (Γ)Ερμάκ Τιμοφέγεβιτς (Ерма́к Тимофе́евич), ο οποίος το 1582 κατάφερε να κατακτήσει το Χανάτο της Σιβηρίας, αλλά σκοτώνεται το 1585.
Παρ’ όλες τις επιτυχίες του, ο Ιβάν Δ΄ υπήρξε ένας από τους αγριότερους και πιο βάναυσους ηγεμόνες της Ρωσίας. Η συμπεριφορά του ήταν απρόβλεπτη και η ιδιοσυγκρασία του τουλάχιστον ασταθής. Κανείς δεν τολμούσε να του φέρει αντίρρηση. Εκτελούσε φίλους και εχθρούς χωρίς δισταγμό, κατηγορώντας τους για προδοσία ή ανυπακοή, αλλά έδειξε ανεξάντλητη αγάπη για τον πρωτότοκο γιο του, Ιβάν Ιβάνοβιτς. Το 1581, ύστερα από άγριο καυγά μεταξύ τους, ο τελευταίος τραυματίζεται θανάσιμα από τον πατέρα του, ο οποίος τον χτυπά στο κεφάλι με ένα σκήπτρο. Τρία χρόνια μετά τον θάνατο του πρωτότοκου υιού, η διαύγεια του Ρώσου μονάρχη έχει διολισθήσει πλήρως. Κυριευμένος από την εμμονή του θανάτου, καλεί ιερείς και μάγισσες, ώστε να το σώσουν από τον επικείμενο χαμό του. Στις 28 Μαρτίου του 1584, καθώς παίζει σκάκι με τον Βογιάρο σύμβουλό του, Μπογκντάν Μπιέλσκι, αποβιώνει. Μέχρι τη δεκαετία του 1960 υποστηριζόταν ότι ο θάνατός του οφειλόταν σε εγκεφαλικό επεισόδιο. Μια επιστημονική έρευνα, όμως, αποκάλυψε την ύπαρξη υψηλών συγκεντρώσεων ψευδαργύρου στα οστά του, αποτέλεσμα είτε δηλητηρίασης είτε υπερβολικής δόσης ψευδαργύρου στο πλαίσιο θεραπείας κατά της σύφιλης.
Ο «Ιβάν ο Τρομερός» άφησε μια παρακαταθήκη βίας, φόβου και αβεβαιότητας, προσφέροντας, όμως, παράλληλα μια αίσθηση σταθερότητας, η οποία ανήγαγε τη Ρωσία σε ανερχόμενη δύναμη στον παγκόσμιο πολιτικό χάρτη. Η εικόνα η οποία έχει διαμορφωθεί και παραδίδεται από την λαϊκή παράδοση της Ρωσίας είναι πολύ πιο ωραιοποιημένη. Επαίρονται η θυμοσοφία και η δίκαιη κρίση του και αποκρύπτονται οι αρνητικές πλευρές του. Η σύγκρουσή του με τους Βογιάρους τον ανέδειξε σε προστάτη του απλού λαού, προσδίδοντάς του διαστάσεις θρύλου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Halperin, Charles J. (2019), Ivan the Terrible, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press
- Stone, David R. (2006), A Military History of Russia: From Ivan the Terrible to the War in Chechnya, Westport, Connecticut London: Praeger Security International
- Isabel de Madariaga (2005), Ivan the Terrible, New Haven and London: Yale University Press
- Shpakovsky, Vlacheslav- Nicolle, David (2006), Armies of Ivan the Terrible, Oxford: Osprey Publishing
