Της Μαρίας Σαρρή,
Η ευρωπαϊκή ήπειρος είναι ένα συνονθύλευμα πολιτισμών από τότε που μελετήθηκε για πρώτη φορά. Το εμπόριο, οι οικονομικές διασυνδέσεις, οι επεκτατικοί πόλεμοι, οι ιμπεριαλιστικές τάσεις και οι συμφωνίες μεταξύ λαών και κρατών έχουν δημιουργήσει ένα μωσαϊκό πολιτισμών, το οποίο συνεχώς εξελίσσεται. Είναι εύλογο, λοιπόν, να αναρωτηθεί κανείς αν υπάρχει μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα, η οποία να προσδιορίζει όλους τους λαούς της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Αρχικά όμως θα πρέπει να προσδιορίσουμε τι είναι Ευρώπη: Είναι η γεωγραφική έκταση; Η γλώσσα; Ο πολιτισμός; Προσωπικά θεωρώ ότι η ανθρωποκεντρική προσέγγιση είναι προτιμότερη. Συνεπώς για εμένα Ευρώπη, είναι οι άνθρωποι και οι ενέργειές τους. Είναι οι επιλογές τους μέσα στην ιστορία, την πολιτική και μέσα στις κοινωνικές τους επαναστάσεις.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η αρχαία Ελλάδα αποτέλεσε το κέντρο του πολιτισμού, της πολιτικής, της ρητορικής, της τέχνης και της διπλωματίας. Έθεσε τις βάσεις της δημοκρατίας, του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι. Ακόμη και σήμερα, μνημονεύεται μέσα στις βασικές θέσεις των κομμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να τονίσω ότι αρκετοί έχουμε μια εσφαλμένη οπτική για την αρχαία Ελλάδα. Δεν υπήρξε ποτέ κοινή καταγωγή ανάμεσα στους κατοίκους, αλλά κοινή θρησκεία, γλώσσα και πολιτισμός. Αυτό είναι ένα παραπάνω επιχείρημα στην ανθρωποκεντρική προσέγγιση που ακολουθώ σε αυτό το άρθρο. Η Σπάρτη πολέμησε την Αθήνα, κάποτε και με τη βοήθεια των Περσών. Δεν τους συνέδεσε η κοινή ταυτότητα, αλλά οι κοινοί στόχοι. Ας το κρατήσουμε αυτό.
Προχωρώ στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Μία από τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες της ανθρώπινης ιστορίας, κι αυτό γιατί ήταν ανοιχτή στην αλλαγή, λαμβάνοντας υπόψιν το πλαίσιο της εποχής. Κάθε ιστορική στιγμή θα πρέπει να κρίνεται με τα δεδομένα του τότε και όχι του τώρα. Αναφέρομαι κυρίως στις ιμπεριαλιστικές τάσεις των Ρωμαίων που μερικοί βλέπουν αρνητικά. Εκείνη την εποχή, δυνατός ήταν αυτός που είχε την ιδέα, μπορούσε να την εφαρμόσει, αλλά και να τη διαδώσει. Μετέπειτα το ίδιο έκανε και ο Ναπολέων, αλλά στην ιδέα της αφύπνισης μέσω των ιδεών της γαλλικής επανάστασης, αρκετοί τον δικαιολόγησαν.
Σκοπός μου δεν είναι ούτε να αθωώσω ούτε να καταδικάσω ιδέες του παρελθόντος, αλλά να βρω μέσα σε αυτές στοιχεία τα οποία έχουν εμπνεύσει την Ευρώπη του σήμερα. Το ίδιο το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (EPP), υποστηρίζει ότι προασπίζεται την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά. Αυτή η κληρονομιά χαρακτηρίζεται από τις έντονες ιδέες της δημοκρατίας, της θρησκείας και της δυναμικής παρουσίας μιας ηγέτιδας δύναμης. Συνεπώς, μπορεί η εποχή των Ρωμαίων και των Ελλήνων να είναι πίσω, οι αξίες και τα ιδανικά τους όμως είναι παρόντα στις δράσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Θα έλεγα εδώ πως κάτω από την ομπρέλα της ειρήνης και της αρμονικής συμβίωσης των ευρωπαϊκών χωρών, αγνοούμε αρκετά συχνά ότι η έννοια της ισχύος, με τον τρόπο που ο Θουκυδίδης την όρισε, εξακολουθεί να υπάρχει. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένας sui generis Οργανισμός που τα κράτη της έχουν αποδώσει αρμοδιότητες και που εκείνη καλείται να τα εκπροσωπεί. Ο Οργανισμός αυτός, όμως, ασκεί ισχύ και σε κράτη που δεν είναι μέλη του μέσω παροχών, αλλά και οικονομικών και κοινωνικών συμφωνιών. Ας μην κλείνουμε τα μάτια στο παρελθόν και στον ρεαλισμό των σχέσεων μεταξύ των κρατών. Ο ισχυρός πάντα επιβάλλεται στον ανίσχυρο, ακόμα και με ήπιο τρόπο. Σήμερα, έχουμε βρει τον τρόπο να επεκτείνουμε την επιρροή μας χωρίς πολέμους, κάτι που ο Ναπολέων θα ήθελε πολύ να είχε κάνει.
Συνεχίζω με τη Βυζαντινή και Μεσαιωνική περίοδο. Από τη μία έχουμε την άνθηση της πολιτικής και θρησκευτικής διπλωματίας και από την άλλη τον σκοταδισμό και την εξαθλίωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Παρατηρούμε, δηλαδή, μια συμβίωση δύο διαφορετικών οπτικών χρήσης της θρησκείας. Οι άνθρωποι εδώ έχουν την ευκαιρία να μάθουν ότι η θρησκεία με τον κατάλληλο χειρισμό μπορεί να τους ενώσει ή να τους χωρίσει. Ενώ η Καθολική Εκκλησία τιμωρεί και επιβάλλεται, η Ορθόδοξη Εκκλησία δίνει κίνητρο για συμμετοχή στους πιστούς και μέσα από αυτήν προσφέρεται η κοινωνική αποδοχή. Παράλληλα όμως, έχουμε και το διάταγμα των Μεδιολάνων για την ανεξιθρησκεία. Αναφέρω ακόμη και την καλύτερη διπλωματική προσέγγιση μιας επικείμενης απειλής, με τον εκχριστιανισμό των Σλάβων. Ποιος αρνείται ότι ακόμα και τώρα, η Ευρώπη δεν προωθεί τις αξίες της μέσα από προγράμματα σε τρίτες χώρες; Μπορεί να μην προωθούμε τον Χριστό και το έργο του, αλλά μέσα από τις πολιτικές γειτονίας, προσπαθούμε να φτιάξουμε εξωτερικούς «Ευρωπαίους». Αφήνω να εννοηθεί από μόνο του, το πόσο μεγάλο κομμάτι της ευρωπαϊκής κουλτούρας είναι ο χριστιανισμός και τον βαθμό που οι αξίες του επηρέασαν τα ιδανικά της, όσο κι αν θέλουμε να το αρνηθούμε μερικοί. Ίσως αυτό να είναι και στοιχείο κάποιου είδους ταυτότητας.
Ακολουθεί η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός, οι χρυσές περίοδοι της Ευρώπης. Βασισμένοι στα ιδανικά της αρχαιότητας, ο σκοταδισμός φτάνει στο τέλος του. Παράλληλα, εκείνοι που έμμεσα αφύπνισαν με τους λόγιούς τους την Ευρώπη από τον λήθαργο, υπομένουν τον οθωμανικό ζυγό. Η χείρα βοηθείας από την υπόλοιπη Ευρώπη δεν αργεί να έρθει, με πρόσχημα την κοινή ταυτότητα. Τετρακόσια χρόνια αργότερα, οι Έλληνες βρίσκουν και πάλι τα παλαιά πιστεύω τους και ζητούν την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, εμπνευσμένοι από τους Γάλλους επαναστάτες. Μια σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών έχει εδραιωθεί. Η κοινή ταυτότητα έχει δημιουργηθεί.
Δεν θα αναλύσω ιδιαίτερα τους δύο παγκόσμιους πολέμους που ακολούθησαν, διότι δεν επιθυμώ να σας μιλήσω για την ευρωπαϊκή ιστορία, αλλά για τους Ευρωπαίους. Και όπως κάθε νεοσύστατη ομάδα ανθρώπων που συνειδητοποιούν τα κοινά τους «θέλω», και βιώνουν την ειρήνη, έτσι και οι Ευρωπαίοι οδηγούνται σε εμφύλιες συγκρούσεις αρχικά και μετά συγκρούονται και με τον υπόλοιπο κόσμο. Ένας από τους λόγους που προκύπτει αυτό, εκτός της συνύπαρξης διαφορετικών επιθυμιών, αλλά και του ρατσισμού, είναι ο εξής: η βιομηχανική επανάσταση που προηγήθηκε.
Η Ευρώπη για πολλά χρόνια εκμεταλλεύεται τις εξερευνήσεις για δικό της όφελος. Οι αρχαίοι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί, οι Μεσαιωνικοί λαοί, ακόμα και ο Διαφωτιστές βασίζονται στην ανάπτυξη του εμπορίου. Μέσα από το εμπόριο διαδίδουν και την ισχύ της ευρωπαϊκής ηπείρου. Οι παγκόσμιοι πόλεμοι είναι επίσης και το αποτέλεσμα της ταυτόχρονης ανάπτυξης και άλλων πολιτισμών. Ναι, είναι εύκολο να σηκώσουμε το δάχτυλο και να δείξουμε μόνο τη ναζιστική Γερμανία και το όνειρο του Μουσολίνι για την αναγέννηση της Ρώμης, αλλά πόσοι από εμάς βλέπουμε και την Ιαπωνία του Χιροχίτο;
Όλες αυτές οι στιγμές της Ευρωπαϊκής ιστορίας θα μπορούσαν να ήταν απλά γεγονότα για μελέτη. Είναι ταυτόχρονα, όμως, και ένα εξελισσόμενο πλαίσιο στο οποίο οι άνθρωποι που μένουν στην ήπειρο αλλά και δίπλα της συνειδητοποιούν ποιοι είναι και τι επιθυμούν. Δεν τους ενώνει η γλώσσα ούτε και η καταγωγή. Τους ενώνει η προσπάθεια για συνεργασία και επιβίωση στην παγκόσμια σκηνή. Δημιουργούν ενώσεις οικονομικού χαρακτήρα και συμμετέχουν σε κοινωνικούς αγώνες αλλαγής. Και αφού εγκαθιδρύσουν τις ιδέες τους στην ευρωπαϊκή ήπειρο, επεκτείνονται και στις γειτονικές χώρες και μοιράζονται τις απόψεις τους.
Η απάντηση στο ερώτημα που θέσαμε αρχικά είναι αυτή: φυσικά και υπάρχει ενιαία ευρωπαϊκή ταυτότητα. Αλλά δεν γεννιέται κανείς με αυτήν, αντιθέτως τη διαμορφώνει και την εξελίσσει. Η ταυτότητα του σήμερα δεν είναι ίδια με εκείνη της αυριανής ημέρας. Η Ευρώπη δεν είναι γη, γλώσσα ή συμφωνία. Είναι οι άνθρωποι που την απαρτίζουν και όλοι αυτοί που αισθάνονται Ευρωπαίοι. Η ταυτότητα αυτή δεν μεταφέρεται ούτε jus sanguinis ούτε jus solis, δημιουργείται μέσα από τις επιλογές, τα ήθη και τις αξίες που προασπίζεται το κάθε μεμονωμένο άτομο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κολιόπολουλος Σ. Ιωάννης, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945: Από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, 2001
- Nugent Neill, Πολιτική και Διακυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Ιστορία, Θεσμοί, Πολιτικές, εκδόσεις Σαββάλας, 2012
- Kostakopoulou Dora, The Future Governance of Citizenship, Cambridge University Press, 2008
- Kennedy Paul, Η άνοδος και η πτώση των μεγάλων δυνάμεων, εκδόσεις ΑΞΙΩΤΕΛΗΣ, 1990
