Του Δημήτρη Βασιλειάδη,
Το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης προκάλεσε μία αντιφατική κατάσταση στον εξωελλαδικό χώρο. Συγκεκριμένα, ενώ η πλειοψηφία των επίσημων κυβερνήσεων στάθηκε αντίθετη στο νέο κίνημα, τουλάχιστον στις πρώτες φάσεις του, στις ευρύτερες κοινωνικές μάζες παρατηρείται μία τάση έντονης υποστήριξης των επαναστατών. Απόρροια της προαναφερθείσας συμπάθειας αποτέλεσε η έλευση πλήθους φιλελλήνων, προκειμένου να συνεισφέρουν στις πολεμικές επιχειρήσεις και να βοηθήσουν στη συγκρότηση ενός ελληνικού κράτους.
Ωστόσο, αυτό το κύμα συμπαράστασης στις προσπάθειες ανεξαρτητοποίησης των Ελλήνων επιχείρησαν να εκμεταλλευτούν ορισμένα άτομα προς εξυπηρέτηση προσωπικών τους συμφερόντων. Ειδικότερα, η παρείσφρηση των τελευταίων στις τάξεις των φιλελλήνων δεν έγινε με γνώμονα τη βοήθεια προς τον υπόδουλο ελληνικό λαό, αλλά με σκοπό την απόσπαση μέρους των καταλοίπων του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και την εξαγωγή του στο εξωτερικό.
Όμως, οι περιπτώσεις αρχαιοκαπηλίας δεν εντοπίζονται για πρώτη φορά στη διάρκεια της επανάστασης. Τουναντίον, παρατηρείται μία συστηματική αφαίρεση αρχαιοτήτων από το «φυσικό τους περιβάλλον», κατά τα προεπαναστατικά έτη, με κύριο στόχο την πώλησή τους στις ευρωπαϊκές αγορές. Ο ζήλος των αρχαιοκάπηλων φαίνεται να έφτασε σε τέτοια επίπεδα, ώστε οδηγήθηκαν στη συγκρότηση εταιρειών, μεταξύ των οποίων υπήρχε έντονος ανταγωνισμός. Η επιβίωση και η εύρυθμη λειτουργία των παραπάνω εταιρειών βασιζόταν σε ένα σύστημα εντοπισμού των αρχαιοτήτων, μεταφοράς και συγκέντρωσης αυτών σε περιοχή εκτός του ελλαδικού χώρου. Για την ομαλή εξέλιξη της διαδικασίας, καθοριστικός ήταν ο ρόλος των δωροδοκιών, -σημαντικών αξιωματούχων ως επί το πλείστον-, Ελλήνων και Οθωμανών.
Η απόσπαση αρχαιοτήτων δεν είχε μόνο κερδοσκοπικό χαρακτήρα. Ειδικότερα, πολλές φορές τα δείγματα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού μετατρέπονταν σε αναμνηστικά της επίσκεψης ενός ατόμου στην Ελλάδα. Ο τρόπος απόσπασης αυτών, όπως είναι εύκολα αντιληπτό, δεν ήταν ο ενδεδειγμένος και τις περισσότερες φορές προκαλούνταν φθορές στο αποσπώμενο αντικείμενο, αλλά και στο ευρύτερο μνημείο, καθώς εκτός από τις υλικές φθορές που προκαλούνταν, υπήρχαν και εμφανισιακές «φθορές».
Παρά την μακρόχρονη ιστορία της αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας στον ελλαδικό χώρο, το πρόσωπο που είναι ευρύτερα γνωστό για τις «εργασίες» του εμφανίζεται μόλις λίγα χρόνια πριν την έναρξη του Αγώνα. Πρόκειται, φυσικά, για τον Thomas Bruce, 7th Earl of Elgin, ή αλλιώς Elgin. Ο πρέσβης της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη προέβη δις στην αφαίρεση αρχαιοτήτων, το 1803 και το 1812. Έχοντας φροντίσει να μην υπάρξουν αντιδράσεις από την οθωμανική πλευρά, προχώρησε στην απόσπαση αρχαιοτήτων από διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου, με πιο γνωστή την αφαίρεση των γλυπτών του Παρθενώνα.
Ενέργειες όπως οι παραπάνω τις περισσότερες φορές δεν συναντούσαν ουδεμία αντίδραση από την οθωμανική διοίκηση. Σε περίπτωση που οι αρχαιοκάπηλοι προσέκρουαν σε ενδοιασμούς, αρκούσε η επίτευξη κάποιας συμφωνίας με τις τοπικές αρχές ή μια δωροδοκία, προκειμένου να καμφθεί η όποια αντίσταση. Στον αντίποδα, η ελληνική πλευρά φαίνεται να εμφανίζει ένα ενδιαφέρον για τα αρχαιολογικά μνημεία, ήδη από την προεπαναστατική περίοδο. Αυτό συμβαίνει λόγω της αίσθησης που αρχίζει να διατρέχει τον ελληνικό υποδουλωμένο πληθυσμό ότι οι αρχαιότητες αποτελούν τον συνδετικό κρίκο του υφιστάμενου ελληνισμού με τον αρχαίο. Δράσεις υπέρ της προστασίας των αρχαιοτήτων ανέλαβε και η Φιλόμουσος Εταιρεία, ωστόσο το γεγονός ότι οι Οθωμανοί διατηρούσαν την εξουσία δεν άφηνε στο γηγενή πληθυσμό πολλά περιθώρια δράσης.
Η εν λόγω κατάσταση φαίνεται να μεταβάλλεται στη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης. Η ανάληψη της ευθύνης για την προστασία των αρχαιοτήτων στις απελευθερωμένες περιοχές πέρασε στα χέρια των εξεγερμένων. Επρόκειτο για μια δύσκολη κατάσταση, η οποία απαιτούσε λεπτούς χειρισμούς, καθώς πολλά μνημεία βρίσκονταν στα πεδία ένοπλων συγκρούσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ακρόπολη των Αθηνών. Οι πολιορκούμενοι Οθωμανοί, στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν επαρκή ποσότητα μολυβιού, ξεκίνησαν να προκαλούν φθορές στα μάρμαρα της Ακρόπολης. Εκείνη τη στιγμή οι επαναστάτες, προκειμένου να διασώσουν την πολιτισμική τους κληρονομιά, προθυμοποιήθηκαν να καλύψουν οι ίδιοι τις οθωμανικές ανάγκες σε μόλυβδο.
Παρά τις προθέσεις των επαναστατών για τη διαφύλαξη των αρχαιοτήτων, οι αρχαιοκαπηλικές δραστηριότητες συνεχίστηκαν και κατά την επαναστατική περίοδο. Σε μία προσπάθεια περιορισμού του παραπάνω φαινομένου, ο Παπαφλέσσας, κατέχοντας το αξίωμα του Υπουργού Εσωτερικών, αποφάσισε τη συγκέντρωση των αρχαιοτήτων στα κατά τόπους σχολεία. Με την εφαρμογή αυτής της απόφασης, το όφελος θα ήταν διπλό. Αφενός, θα επιτυγχάνονταν η φύλαξη των αρχαιοτήτων και αφετέρου θα δημιουργούνταν σε κάθε εκπαιδευτικό ίδρυμα ένα μικρό μουσείο, προσφέροντας τη δυνατότητα στους μαθητές να έρθουν σε επαφή με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό.
Ωστόσο, οι αποφάσεις της πολιτείας να προστατέψουν τα αρχαιολογικά αντικείμενα δεν εξάλειψε τις αρχαιοκαπηλικές δραστηριότητες. Ενδεικτικό είναι το περιστατικό που μας διηγείται ο στρατηγός Μακρυγιάννης στα απομνημονεύματά του, όπου περιγράφεται η πώληση διάφορων αρχαιοτήτων σε μια κοινότυπη αγορά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κόκκινος Α. Διονύσιος (1974) Η ελληνική επανάστασις, τόμος Β΄, 6η έκδοση, Αθήνα: Εκδ. Μέλισσα
- Παναγόπουλος Θεόδωρος Δημοσθένης (2009) Τα Ψιλά Γράμματα της Ιστορίας, Β΄ έκδοση, Αθήνα: Εκδόσεις Ενάλιος
- Συκκά Γιώτα (2020) Ο ρόλος της Αρχαιότητας το 1821, Καθημερινή. Διαθέσιμο εδώ
- Τιβέριος Α. Μιχάλης (2008) Η Επανάσταση και οι Αρχαιότητες, Το Βήμα. Διαθέσιμο εδώ
- Kolasa-Sikiaridi Kerry (2019) The History of the Parthenon Marbles, Greek Reporter. Διαθέσιμο εδώ
- Meier C. Allison (2019) Wait, Why Are the Parthenon Marbles in London?, Jstor Daily, Διαθέσιμο εδώ
