Του Κυριάκου Ζαχαράκη,
«Δύο λέξεις, Αριστερά-Δεξιά, συγκροτούν για τρεις ολόκληρους αιώνες το πεδίο της πολιτικής και, άρα, της αντιπαράθεσης ιδεών προγραμμάτων και πρακτικών». Ολόκληρο το πολιτικό σύμπαν της νεωτερικότητας κινείται γύρω από την τοπολογική τροχιά των δύο συγκεκριμένων όρων.[1] Τον πυρήνα τους απαρτίζει ένα κράμα πεποιθήσεων, που συχνά αποτελούν τη ραχοκοκαλιά πολιτικών κομμάτων και κινημάτων. Ως πολιτικοί όροι, η αριστερά και η δεξιά εντάσσονται σε ποικίλα πολιτικά και ιστορικά συμφραζόμενα, με αποτέλεσμα να αποκτούν κάθε φορά διαφορετικό νόημα. Έτσι, αντανακλούν σημαντικές ιδεολογικές ή αξιακές διαφορές για καίρια ζητήματα της νεωτερικότητας, κυρίως στα πεδία του κράτους και της οικονομίας.
Η παράθεση ενός ακριβή ορισμού των δύο όρων έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους κοινωνικούς επιστήμονες. Στη θεωρία της αυταρχικής προσωπικότητας, που διατύπωσε ο Αντόρνο, έγινε μια απόπειρα να ερμηνευθεί η αντίσταση στην αλλαγή βάσει των ψυχολογικών παραγόντων, αλλά και των ανθρώπινων επιθυμιών.[2] Έτσι, η απέχθεια προς την αβεβαιότητα και τη ρευστότητα, που επιφέρει η αμφισβήτηση του status quo, θεωρήθηκε θεμέλιο του δεξιού συντηρητισμού. Μια διαφορετική άποψη εισηγείται ο Μπόμπιο, τονίζοντας ότι η αντίληψη για την ιδέα της ισότητας αποτελεί λυδία λίθο για τη διάκριση αριστεράς και δεξιάς.[3]
Οι πολιτικές προκλήσεις του νέου αιώνα αναδιατυπώνουν τη διάκριση ανάμεσα στην αριστερά και τη δεξιά, χωρίς όμως να την εξαλείφουν. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η νεωτερική «αναοριοθέτηση της αριστεράς και της δεξιάς δεν έχει ολοκληρωθεί, καθώς η τοπολογική αυτή μεταφορά είχε, έχει και θα έχει διαφορετικό νόημα σε διαφορετικές χώρες».[4]
Γραμμικό φάσμα
Είναι σύνηθες οι δύο όροι να αποδίδονται με τη μορφή ενός φάσματος που κινείται από την αριστερά προς τη δεξιά. Οι πολιτικές πεποιθήσεις τοποθετούνται σε κάποιο σημείο μεταξύ δύο άκρων, δηλαδή ανάμεσα στην άκρα αριστερά και την άκρα δεξιά.
Το γραμμικό φάσμα μπορεί να παρουσιάζει την αντιπαράθεση ανάμεσα σε θεμελιώδεις πολιτικές αξίες ή σε συνεκτικές απόψεις για την οικονομική πολιτική κι έτσι να συγκεκριμενοποιεί τη διαφορά αριστεράς και δεξιάς. Ωστόσο, η εγγενής απλουστευτική φύση της ευθύγραμμης αναπαράστασης καθιστά ανέφικτη την εμπεριστατωμένη έκθεση των πολιτικών απόψεων· το γεγονός ότι οι πολιτικές τοποθετήσεις ταξινομούνται αποκλειστικά με βάση ένα μοναδικό κριτήριο συνιστά επαρκή ένδειξη μονόπλευρης και απλουστευτικής παρουσίασης.[5] Γιατί στην πραγματικότητα, οι πολιτικές ιδεολογίες είναι ένα σύνθετο μωσαϊκό από πεποιθήσεις, αξίες και δόγματα.
Πεταλοειδές φάσμα
Στον δημόσιο διάλογο κατατίθεται συχνά το επιχείρημα ότι τα άκρα του γραμμικού φάσματος ενέχουν ομοιότητες. Άποψη που ισχυροποιείται, αν ληφθεί υπόψη ότι τόσο τα φασιστικά καθεστώτα όσο και οι χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού εφάρμοσαν κατασταλτικές μεθόδους πολιτικής διακυβέρνησης. Συνεπώς, υπάρχει η πεποίθηση ότι τις πρόδηλες αδυναμίες της γραμμικής διάταξης αριστεράς-δεξιάς μπορεί να υπερακοντίσει μια πεταλοειδής μορφή, στην οποία τα αριστερά και δεξιά άκρα συγκλίνουν. Μεταπολεμικά, η επιδίωξη της πεταλοειδούς αναπαράστασης ήταν να εντοπίσει σημεία συμπόρευσης μεταξύ του φασισμού και του σοσιαλισμού και, ειδικότερα, να υπερθεματίσει τις ολοκληρωτικές και αντιπλουραλιστικές τάσεις που διατρέχουν αμφότερες τις πολιτικές ιδεολογίες.[6] Η αφήγηση αυτή θα κηλίδωνε τα αριστερά ιδανικά που ευαγγελιζόταν η Ανατολική Ευρώπη, καθώς θα τα εξομοίωνε με ολοκληρωτικές και φασιστικές πρακτικές· οι δοξασίες της φιλελεύθερης Δύσης, έτσι, θα λειτουργούσαν ως ανάχωμα στα καταπιεστικά σοσιαλιστικά καθεστώτα. Η κατασκευή αυτή εντάσσεται ευερμήνευτα στην ιστορική γραμμή που χάρασσαν οι συσχετισμοί του Ψυχρού Πολέμου.
Οι ομοιότητες μεταξύ κομμουνισμού και φασισμού αποτελούν, όμως, μύθευμα. Ο ισχυρισμός αυτός αποδεικνύεται με μεγάλη ευκολία, αν επικεντρωθούμε στο αξιακό πλαίσιο που εγκολπώνονται οι δυο ιδεολογίες. Κορμός του σοσιαλισμού είναι οι αρετές της αλληλεγγύης, του πλουραλισμού, της ισότητας και της κοινοκτημοσύνης. Αντίθετα, ο φασισμός διακηρύσσει με επίταση τη σημασία της τάξης, της απόλυτης πειθαρχίας και της αγόγγυστης υπακοής.
Δισδιάστατο φάσμα
Ο ψυχολόγος Άιζενκ, στο έργο του Sense and Nonsense in Psychology, προσπάθησε να αντισταθμίσει τις απλουστεύσεις και τις ασυνέπειες του συμβατικού φάσματος αριστεράς-δεξιάς, προσθέτοντας έναν κάθετο κοινωνικό-πολιτισμικό άξονα αυταρχικότητας-ελευθερισμού.[7] Οι πολιτικές ιδέες ταξινομούνται όχι μόνο βάσει του οικονομικού άξονα αριστεράς και δεξιάς, αλλά και με γνώμονα τον χαρακτηρισμό τους ως σκληρών ή ήπιων. Ως εκ τούτου, η τοποθέτηση του σταλινισμού και του ναζισμού στα αυταρχικά άκρα του κάθετου άξονα αποτελεί τη μόνη ουσιαστική ομοιότητά τους, καθώς η οικονομική τους πολιτική βρίσκεται αριστερά και δεξιά αντίστοιχα, στον οριζόντιο άξονα. Η προσέγγιση του Άιζενκ επέτρεψε να αποσυνδεθούν οι θέσεις που αφορούν την οικονομική οργάνωση από αυτές που σχετίζονται με την πολιτική ελευθερία, ωστόσο, δέχτηκε επικρίσεις. Μάλιστα, παρουσιάζει ενδιαφέρον η κριτική από την οπτική της Σχολής της Φρανκφούρτης. Σύμφωνα με αυτήν, ο αυταρχισμός θεωρείται συστατικό στοιχείο του συντηρητισμού και αμφισβητείται η ύπαρξη αριστερού αυταρχισμού[8].
Συνολική θεώρηση
Η αποτύπωση των πολιτικών ιδεολογιών σε μορφή φάσματος εγείρει σημαντικές ενστάσεις, επειδή απλουστεύει πολύπλοκες συνθέσεις ιδεών και αξιών. Φυσικά, δεν αμφισβητείται η λειτουργική χρήση των γραφημάτων, απαιτείται, όμως, προσοχή για λόγους ακρίβειας και εννοιολογικής διαύγειας. Ιδιαίτερα για το φάσμα αριστεράς-δεξιάς, που είναι θεμελιακό στοιχείο των αναπαραστάσεων πιο πάνω, έχει υποστηριχθεί ότι η διάκριση είναι πλέον ψευδεπίγραφη και παρωχημένη. Ο Γκίντενς διατείνεται ότι οι πολιτικές ιδεολογίες κείτονται πλέον «πέραν της Αριστεράς και της Δεξιάς», λόγω της εμφάνισης ρευμάτων που δεν καταλαμβάνουν ξεκάθαρη θέση στο συγκεκριμένο φάσμα, όπως ο φεμινισμός ή η πράσινη πολιτική.[9] Πειστικότερος, όμως, φαίνεται να είναι ο ισχυρισμός ότι οι δύο τοπολογικοί όροι παραμένουν κρίσιμοι σε έναν κόσμο που αμαυρώνεται από νέες μορφές ανισότητας, [10] αν υποτεθεί ότι εννοιολογικά αγγίζουν το πεδίο της (αν)ισότητας.
Η αντίληψη ότι ο στενός διαχωρισμός αριστεράς-δεξιάς απηχεί απλουστευτικές και παραπλανητικές θέσεις, ευθυγραμμίζεται με άλλες συναφείς θεωρίες της πολιτικής επιστήμης. Σε μια προσπάθεια να εξευρεθεί ο ρόλος των σύγχρονων πολιτικών κομμάτων, διακηρύσσεται ότι τα κόμματα, ως κατεξοχήν εκφραστές των πολιτικών ιδεολογιών, είναι πολυσυλλεκτικοί χώροι, με την έννοια ότι αποδίδουν ελάχιστο βάρος στην ιδεολογική καθαρότητα των μελών.[11] Ως «μεγάλες εκκλησίες», επιδιώκουν να ισορροπήσουν τόσο τις αριστερές όσο και τις δεξιές τους πτέρυγες. Εξάλλου, ο εκλογικός ανταγωνισμός στρεβλώνει τις ιδεολογικές ταυτότητες, οι οποίες θυσιάζονται στον σκοπό να μαγνητιστεί ένα ευρύτερο ακροατήριο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Βενιζέλος (2006). Δύο λέξεις. Αριστερά-Δεξιά στην εποχή μας;. Πόλις.
[2] βλ. Adorno (2021). Μελέτες για την αυταρχική προσωπικότητα. ΕΑΠ.
[3] Bobbio (2013). Δεξιά και Αριστερά. Σημασία μιας πολιτικής διάκρισης. Πόλις.
[4] Δεμερτζής (2001). Άντονυ Γκίντενς, Πέραν της Αριστεράς και της Δεξιάς. Το μέλλον της ριζοσπαστικής πολιτικής. Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 5, 293-298.
[5] Fenna et al (2013). Government Politics in Australia. Robbins, Jane., Summers, John. (10th ed.). Melbourne: Pearson Higher Education AU. σελ. 126 υποσημ.
[6] Taylor (2006). Where Did the Party Go? University of Missouri Press. σελ. 118.
[7] Love (2006). Understanding Dogmas and Dreams (Second ed.). Washington, District of Columbia: CQ Press. σελ. 16.
[8] Stone (1980). The myth of left-wing authoritarianism. Political Psychology, 2(3-4), 3–19.
[9] Giddens (1999). Πέραν της Αριστεράς και Δεξιάς. Το μέλλον της ριζοσπαστικής πολιτικής. Πόλις.
[10] Bobbio (2013).
[11] Kirchheimer (1966). The transformation of Western European party systems. Party politics. Princeton University Press.
