Του Βασίλη Πλαΐτη,
85 χρόνια πριν, στις 4 Αυγούστου 1936, η κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά, σε συνεργασία και συμφωνία με τον βασιλιά Γεώργιο Β’, ανέστειλε βασικά άρθρα του Συντάγματος, διέλυσε τη Βουλή και κήρυξε δικτατορία. Η κληρονομιά της δικτατορίας είναι αρκετά αμφισβητούμενη, καθώς, από τη μία, ο Μεταξάς είπε το διάσημο «ΌΧΙ» στην Ιταλία το 1940, αλλά, από την άλλη, είναι γνωστά τα σκληρά βασανιστήρια και οι πολιτικές επιβολής στις αντίπαλες παρατάξεις (και ιδιαίτερα στους κομμουνιστές). Ωστόσο, αντικείμενο του παρόντος άρθρου δεν θα είναι τα πεπραγμένα ή η κληρονομιά της δικτατορίας Μεταξά, αλλά η ίδια η γέννηση της δικτατορίας, όπως αυτή συντελέστηκε στις 4 Αυγούστου του 1936.
Προτού προχωρήσουμε με τις λεπτομέρειες της κήρυξης δικτατορίας από τον Μεταξά, χρειάζεται να δούμε τις πολιτικές εξελίξεις της εποχής. Μετά τις εκλογές του Ιανουαρίου 1936 (τις πρώτες μετά την παλινόρθωση του Γεωργίου Β’), και παρότι το κόμμα του εξέλεξε μόλις επτά βουλευτές, ο Μεταξάς έγινε υπουργός Στρατιωτικών και αντιπρόεδρος της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Δεμερτζή, αποτέλεσμα της αδυναμίας συνεννόησης και ισοδυναμίας των δύο μεγάλων παρατάξεων (Φιλελεύθεροι και Λαϊκοί), αλλά και της μη αποδοχής ρυθμιστικού ρόλου για το ΚΚΕ (όπως φάνηκε από τις αντιδράσεις πάνω στο Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα). Μετά τον ξαφνικό θάνατο του Δεμερτζή, ο Μεταξάς διορίστηκε πρωθυπουργός από τον βασιλιά στις 13 Απριλίου και έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης στις 27. Σε αυτό το σημείο, πρέπει να πούμε ότι πολλοί πρωταγωνιστές του μεσοπολεμικού πολιτικού σκηνικού πέθαναν το 1936 (όπως οι Γεώργιος Κονδύλης, Ελευθέριος Βενιζέλος, Παναγής Τσαλδάρης), κάνοντας έτσι την απόπειρα του Μεταξά να καταλάβει μονιμότερα την εξουσία λίγο πιο εύκολη. Λίγο μετά την εξασφάλιση της ψήφου εμπιστοσύνης, η Βουλή έκλεισε για ένα παρατεταμένο θερινό διάλειμμα (μέχρι τις 30 Σεπτεμβρίου), με την εξουσία να ασκείται ουσιαστικά απευθείας από τον Μεταξά, μέσω νομοθετικών διαταγμάτων.
Ωστόσο, στα μέσα Ιουλίου, φάνηκε πως οι Φιλελεύθεροι είχαν επιτέλους συμφωνήσει με ορισμένους αντιβενιζελικούς (υπό τον Ιωάννη Θεοτόκη) στη συγκρότηση κυβέρνησης συνασπισμού, μετά την επαναλειτουργία της Βουλής. Η συμφωνία των δύο μεγάλων παρατάξεων ανησύχησε τον Μεταξά, που δεν ήθελε να περιοριστεί σε μια πρωθυπουργία περιορισμένης διάρκειας. Έτσι, σκόπευε να διατηρήσει την εξουσία, έστω και αν αυτό γινόταν πραγματικότητα με την κήρυξη δικτατορίας. Άλλωστε, ο Μεταξάς είχε εκφράσει πολλάκις τον θαυμασμό του για αυταρχικά και αντικοινοβουλευτικά πολιτικά συστήματα. Από την άλλη, ο Γεώργιος Β’ επιθυμούσε μια συνταγματική εκτροπή, καθώς η δύναμη που είχε συγκεντρώσει σε αυτό το παρατεταμένο διάστημα πολιτικής αστάθειας βρισκόταν σε κίνδυνο. Μάλιστα, η είδηση περί κυβέρνησης συνασπισμού τον έκανε να ακυρώσει τις διακοπές του στην Κέρκυρα, που είχαν προγραμματιστεί για τα τέλη Ιουλίου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, υπήρχαν πια οι προϋποθέσεις για την κήρυξη δικτατορίας και το μόνο που απέμενε ήταν μια αφορμή.
Η αφορμή αυτή προήλθε από το κομμουνιστικό κίνημα, που βρισκόταν σε σκληρή αντιπαράθεση με το καθεστώς Μεταξά. Οι πολύνεκρες διαδηλώσεις του Μαΐου στην Θεσσαλονίκη και οι μεταξικές εκτοπίσεις κομμουνιστών αποτελούν ένα παράδειγμα αυτής της σκληρής διαμάχης. Την περίοδο αυτή, το κομμουνιστικό κίνημα βρισκόταν σε αναβρασμό λόγω της επικείμενης νομοθέτησης της υποχρεωτικής διαιτησίας ανάμεσα στους εργοδότες και σε εργαζομένους. Μετά από αρκετές συνελεύσεις των διαφόρων σωματείων, αποφασίστηκε η κήρυξη πανελλαδικής απεργίας στις 5 Αυγούστου. Λίγες μέρες πριν, στις 31 Ιουλίου, κομμουνιστές βουλευτές παρουσιάστηκαν στον υφυπουργό παρά τω Πρωθυπουργώ, Κωνσταντίνο Γεωργακόπουλο, και του εξέφρασαν τα αιτήματά τους, ενώ διαμαρτυρήθηκαν έντονα για την συνέχιση των εκτοπίσεων. Ο Γεωργακόπουλος αναφέρει στο υπόμνημά του προς τον Μεταξά ότι αναμένεται μια απεργία ισχυρότερη από αυτή του Μαΐου και ότι το κράτος πρέπει να την πατάξει.
Κάπως έτσι, φτάνουμε στο βράδυ της 4ης Αυγούστου 1936, κατά το οποίο συγκαλείται έκτακτο υπουργικό συμβούλιο στο Υπουργείο Εξωτερικών, υπό τον Μεταξά. Οι περισσότεροι υπουργοί θεώρησαν ότι το συμβούλιο θα είχε θέμα την αντιμετώπιση της επικείμενης απεργίας και τον συντονισμό των κρατικών αρχών για την καταστολή της. Δεν είχε κηρυχθεί στρατιωτική επιφυλακή και όλα φαίνονταν να κυλούν κανονικά. Μόνη εξαίρεση στον κανόνα ήταν η ύπαρξη δύο ευζώνων στην είσοδο του υπουργείου, οι οποίοι επέτρεπαν την είσοδο, αλλά απαγόρευαν την έξοδο. Ωστόσο, στο υπουργικό συμβούλιο, ο Μεταξάς ανακοίνωσε στους υπουργούς του (οι περισσότεροι εκ των οποίων έκπληκτοι, με λίγους να γνωρίζουν τι θα επακολουθούσε) την αναστολή βασικών άρθρων του Συντάγματος, την (αντισυνταγματική) διάλυση της Βουλής, χωρίς την κήρυξη νέων εκλογών και την κήρυξη δικτατορίας. Τα διατάγματα που όριζαν τα παραπάνω είχαν υπογραφεί από τον βασιλιά Γεώργιο Β’. Οι περισσότεροι υπουργοί υπέγραψαν τα διατάγματα με τη βασιλική βούλα, αλλά κάποιοι δεν το έκαναν και παραιτήθηκαν από τη θέση τους (συγκεκριμένα, ο Γεώργιος Μαντζαβίνος και ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, υπουργός και υφυπουργός Οικονομικών).
Οι πρωινές εφημερίδες της 5ης Αυγούστου δεν εκδόθηκαν και στις απογευματινές της ίδιας ημέρας εντάχθηκε ένα διάγγελμα του Μεταξά. Αφορμή των κινήσεων αυτών ήταν, σύμφωνα με τον Μεταξά, η αποτροπή του «κομμουνιστικού κινδύνου», όπως αυτός είχε εκφραστεί στις διαδηλώσεις και στις βίαιες συγκρούσεις με τους κομμουνιστές. Κατά τον δικτάτορα, ο κομμουνισμός είχε εκμεταλλευτεί την κακή οικονομική κατάσταση, για να εξαπλωθεί στα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας και να προχωρήσει στην ανατροπή του υπάρχοντος status quo. Άλλες αιτίες, που μπορούν να αναζητηθούν στο κείμενο, είναι η κωλυσιεργία των συντακτικών επιτροπών για την Αναθεώρηση του Συντάγματος και η ασυνεννοησία των κομμάτων της Βουλής για την συγκρότηση της κυβέρνησης. Τέλος, ο δικτάτορας ζητούσε την πειθαρχία των πολιτών στις κρατικές αρχές και στην ακομμάτιστη κυβέρνησή του, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι πρέπει να υποδεικνύεται: «…πλήρη πειθαρχίαν πρός το Κράτος, ἀπαραίτητον διὰ τὴν σωτηρίαν τῆς Ἑλληνικῆς κοινωνίας καὶ ἄνευ τῆς ὁποίας πειθαρχίας πραγματικὴ ἐλευθερία δὲν δύναται νὰ ὑπάρξῃ.». Προειδοποιούσε όμως, ότι «…πᾶσαν οἱανδήποτε ἀντίδρασιν κατὰ τοῦ ἐθνικοῦ τούτου ἔργου τῆς Ἑλληνικῆς Ἀναγεννήσεως εἶμαι ἀποφασισμένος νὰ τὴν ἐξουδετερώσω διὰ τοῦ τραχυτέρου τρόπου.», χαρακτηρίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το καθεστώς και τις πρακτικές του.
Οι πολιτικές δυνάμεις βρέθηκαν απροετοίμαστες μπροστά στο πραξικόπημα. Την επομένη του πραξικοπήματος έγιναν συλλήψεις πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος. Στις 6 Αυγούστου, ηγετικά στελέχη των δύο κυρίαρχων παρατάξεων (όπως οι Παπανδρέου, Παπαναστασίου, Κωνσταντίνος Τσαλδάρης) επισκέφθηκαν τον βασιλιά, προκειμένου να ζητήσουν εξηγήσεις για τις εξελίξεις. Ο βασιλιάς Γεώργιος τους απάντησε ότι δεν είχε σχέση με αυτό και κατηγόρησε τους πολιτικούς ως υπαίτιους για την κήρυξη δικτατορίας. Το Κόμμα Φιλελευθέρων, υπό την ηγεσία του Θεμιστοκλή Σοφούλη, δεν αντέδρασε, αν και είναι αμφίβολο το πόσο θα άλλαζε τα πράγματα μια παρέμβαση. Τελικά, παρά τις διαμαρτυρίες του πολιτικού κόσμου, το καθεστώς έμεινε ανεπηρέαστο, παραμένοντας αυταρχικό. Ακόμη και όταν, στις αρχές του 1937, οι πολιτικοί αρχηγοί πρότειναν συνταγματική αναθεώρηση προς το αυταρχικότερο και επιστροφή στην πολιτική κανονικότητα, τίποτα δεν άλλαξε.
Ο Μεταξάς κυβέρνησε μέχρι τον θάνατό του, τον Ιανουάριο του 1941. Μέχρι τότε, μεσολάβησαν τέσσερα χρόνια κρατικής καταστολής και προπαγάνδας, το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και η εμπλοκή της Ελλάδας σε αυτόν, με τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο. Η δικτατορία έπεσε οριστικά μετά την κατάκτηση της Αθήνας από τη ναζιστική Γερμανία και την αυτοκτονία του Αλέξανδρου Κορυζή, τον Απρίλιο του 1941. Η πολιτική αλλαγή επήλθε, τελικά, μετά το τέλος του πολέμου, αν και δεν ήταν η ήρεμη επιστροφή στην πολιτική κανονικότητα, που επιδίωκαν οι πολιτικοί του Μεσοπολέμου, αλλά μια αλλαγή εμποτισμένη στη βία και τον διχασμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Πλεύρης, Κωνσταντίνος (2018), Ιωάννης Μεταξάς: Βιογραφία, δίτομο, Αθήνα: Εκδ. Ήλεκτρον, ειδική έκδοση για τον Δημοκρατικό Τύπο Α.Ε.
- Συλλογικό έργο (2010) Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά (1936-1941), Ευάνθης Χατζηβασιλείου (επιμ.), Αθήνα: ειδική έκδοση για την εφημερίδα Τα Νέα
- Το Προσωπικό Ημερολόγιο του Ιωάννη Μεταξά, Διαθέσιμο ΕΔΩ
- Μαυρογορδάτος Γεώργιος (2003), Μεταξύ δύο πολέμων: Πολιτική Ιστορία 1922 – 1940, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 – 2000, τόμος 7ος, «Ο Μεσοπόλεμος, 1922 – 1940: Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στην Δικτατορία της 4ης Αυγούστου», Αθήνα: Εκδ. Ελληνικά Γράμματα
