Της Δήμητρας Αργυρού,
Από τις απαρχές της εξερεύνησης του διαστήματος από την ανθρωπότητα, έχει σημειωθεί αλματώδης εξέλιξη, με πρώτο σταθμό την εκτόξευση του τεχνητού δορυφόρου Sputnik-1 στις 4 Οκτωβρίου του 1957, αλλά και λίγο αργότερα τη γνωστή σε όλους προσελήνωση αστροναυτών στην Σελήνη, με την αποστολή Apollo 11 του 1969. Με την πάροδο των χρόνων, έχουν σημειωθεί πολλά ακόμη εγχειρήματα και πλέον έχουμε περιέλθει σε μια νέα εποχή, με αναδυόμενες ιδιωτικές εταιρίες αεροδιαστημικής τεχνολογίας και παροχής υπηρεσιών διαστημικών μεταφορών και με επαναχρησιμοποιούμενα αεροσκάφη. Αυτή η κινητικότητα στον χώρο του διαστήματος, εκτός φυσικά από τα αμέτρητα θετικά, έχει προκαλέσει και ένα σοβαρό πρόβλημα στο διαστημικό περιβάλλον, την αυξανόμενη εμφάνιση των διαστημικών αποβλήτων (space debris).
Σύμφωνα με τη Συνθήκη επί των Αρχών που διέπουν τη Δραστηριότητα των Κρατών κατά την Εξερεύνηση και Χρησιμοποίηση του Διαστήματος, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και των Άλλων ουράνιων Σωμάτων του 1967 (Outer Space Treaty, 1967), η οποία έχει επικυρωθεί από 109 κράτη και θεωρείται η “Magna Carta” για το διαστημικό δίκαιο, η εξερεύνηση του διαστήματος πρέπει να είναι ελεύθερη σε όλα τα κράτη και να πραγματοποιείται ως προς το συμφέρον όλων των κρατών, ανεξαρτήτως της τεχνικής και οικονομικής ανάπτυξης τους (Άρθρο Ι OST). Επιπλέον, ισχύουν οι αρχές της μη-οικειοποίησης του διαστήματος (Άρθρο ΙΙ OST) και της χρήσης του, αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς (Άρθρο IV OST). Στα άρθρα VI, VII, VIII της OST, ορίζεται η ευθύνη του κράτους εκτόξευσης και του κράτους στο οποίο είναι εγγεγραμμένο στο εθνικό του μητρώο ένα διαστημικό αντικείμενο, για τη ζημιά που προκαλείται από αυτό και έμμεσα στο διαστημικό περιβάλλον. Το Άρθρο ΙΧ OST αναφέρεται στην προστασία του διαστημικού περιβάλλοντος και, συγκεκριμένα, θέτει το ζήτημα της αποφυγής της μόλυνσης του διαστήματος και των δυσμενών αλλαγών στο περιβάλλον της Γης, που προκύπτουν από την εισαγωγή εξωγήινης ύλης σε αυτήν. Από το παραπάνω άρθρο συνάγεται, η διεθνής υποχρέωση των Κρατών να λάβουν μέτρα για τα διαστημικά απόβλητα. Ταυτοχρόνως, η υποχρέωση αυτή έχει και εθιμικό χαρακτήρα λόγω της opinion juris και της διαμορφωμένης πρακτική των κρατών.
Αυτήν τη στιγμή, βρίσκονται σε ισχύ πέντε κύριες Συνθήκες για το Διάστημα, οι οποίες συμπληρώνονται από συστάσεις διεθνών οργανισμών. Ωστόσο, σε καμία από τις παραπάνω Συνθήκες δεν ευρίσκεται ο ορισμός των space debris. Η Inter-Agency Space Debris Mitigation Coordination Committee (IADC), ένα διακυβερνητικό forum, με σκοπό τον συντονισμό των δραστηριοτήτων στο διάστημα για την αντιμετώπιση των space debris, εξέδωσε το 2002 τις κατευθυντήριες αρχές για τον μετριασμό των διαστημικών υπολειμμάτων, όπου εμπεριέχεται και ο ορισμός των space debris. Ο ίδιος ορισμός έχει υιοθετηθεί με consensus το Φεβρουάριο του 2007 και από τη Νομική Υποεπιτροπή για τις Ειρηνικές Χρήσεις του Διαστήματος (Legal Subcommittee of the UN COPUOS – Space Debris Mitigation Guidelines). Σύμφωνα με τον ορισμό, space debris αποτελούν αντικείμενα ανθρώπινης προέλευσης ή κατασκευής, συμπεριλαμβανομένων θραυσμάτων και άλλων στοιχείων, τα οποία εκτοξεύθηκαν στο διάστημα, βρίσκονται στη τροχιά της Γης ή εισέρχονται στην ατμόσφαιρα και βρίσκονται σε αδρανή κατάσταση.
Τα διαστημικά απόβλητα αποτελούν ολοένα και σοβαρότερη απειλή έναντι άλλων διαστημικών αντικειμένων, επανδρωμένων ή μη διαστημικών αεροσκαφών, αλλά ακόμα και για την ίδια τη Γη. Η πρώτη επίσημα καταγεγραμμένη σύγκρουση διαστημικών αντικειμένων συνέβη το 1996, όταν ο γαλλικός δορυφόρος Cerise συγκρούστηκε με ένα θραύσμα που είχε προκληθεί κατά τo πρόγραμμα εκτόξευσης Ariane. Αξίζει να σημειωθεί και η πρώτη σύγκρουση ανάμεσα σε δορυφόρους, η οποία έλαβε χώρα το Φεβρουάριο του 2009, όταν ο εν λειτουργία Ρωσικός δορυφόρος Cosmos 2251 συγκρούστηκε με τον δορυφόρο Iridium 33 των ΗΠΑ. Αυτή η σύγκρουση παρήγαγε σχεδόν 2.000 κομμάτια space debris των 10 εκατοστών τουλάχιστον. Όλα αυτά έχουν οδηγήσει τα επίπεδα των διαστημικών υπολειμμάτων να αυξηθούν κατά 50% τα τελευταία 5 χρόνια. Σύμφωνα με πηγές της European Space Agency και Space Surveillance Networks, έχουν καταγραφεί και παρακολουθούνται τακτικά περίπου 29.100 αντικείμενα που θεωρούνται διαστημικά απόβλητα.
Το 1978 προτάθηκε μια θεωρητική κατασκευή, το Σύνδρομο Kessler, από τον Αμερικανό αστροφυσικό και επιστήμονα της NASA Donald J. Kessler, ειδικό για τα διαστημικά συντρίμμια. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο αριθμός των τεχνητών δορυφόρων αυξάνεται και ως αποτέλεσμα αυτού, θα συνεχίσουν να αυξάνονται εκθετικά και τα διαστημικά συντρίμμια λόγω αμοιβαίων συγκρούσεων, σαν μια αλυσιδωτή αντίδραση. Ακόμη και αν κάθε διαστημική δραστηριότητα και κάθε εκτόξευση σταματούσε από αύριο, ο αριθμός των διαστημικών αποβλήτων θα συνέχιζε να αυξανόταν ραγδαία. Η τροχιά που χρησιμοποιείται περισσότερο για επανδρωμένα και μη επανδρωμένα διαστημικά αεροσκάφη είναι η χαμηλή περίγεια τροχιά (Low Earth Orbit-100 με 2.000 χιλιόμετρα πάνω από τη μέση επιφάνεια της Γης). Τέλος, μια επίπτωση, σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, είναι ότι η ποσότητα των υπολειμμάτων ενδέχεται να αυξηθεί τόσο όσο να καθιστά τη LEO μη προσβάσιμη, κάτι το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει σε διακοπή των διαστημικών δραστηριοτήτων για πολλές γενιές.
Οι ισχύουσες πέντε κύριες διεθνείς συνθήκες που θεσπίστηκαν μέσω των Ηνωμένων Εθνών κρίνονται ανεπαρκείς για την αντιμετώπιση του ζητήματος των διαστημικών συντριμμιών. Επιπροσθέτως, παρά την ύπαρξη κατευθυντήριων γραμμών, όπως των Space Debris Mitigation Guidelines που υιοθετήθηκαν από την COPUOS, δεν προβλέπεται αποτελεσματική προστασία, καθώς αυτές αποτελούν μέχρι στιγμής Soft Law και, επομένως, δεν είναι νομικά δεσμευτικές για τα κράτη μέλη. Παρόλα αυτά, έχουν ιδιαίτερη σημασία, καθώς και προετοιμάζουν το έδαφος για μια μελλοντική Συνθήκη που θα αναφέρεται εξ ολοκλήρου στην προστασία του διαστημικού περιβάλλοντος.
Οι κατευθυντήριες γραμμές της COPUOS, προσδιορίζουν, μεταξύ άλλων, ότι οι γραμμές αυτές θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν κατά το σχεδιασμό διαστημικών αποστολών και διαστημικών σκαφών. Ειδικότερα, σύμφωνα με αυτές, τα αεροσκάφη και οι δορυφόροι θα πρέπει να σχεδιάζονται να παράγουν μηδαμινά έως μηδενικά απόβλητα κατά τη διάρκεια συνηθισμένων λειτουργιών. Επίσης, θα πρέπει να κατασκευάζονται και να επιτηρούνται σωστά, ώστε να αποφεύγονται οι πιθανές διασπάσεις κατά τη λειτουργική τους φάση. Ακόμη όμως και όταν είναι αναγκαία μια τέτοια διάσπαση, θα πρέπει να λαμβάνει χώρα σε χαμηλά υψόμετρα για τον περιορισμό της διάρκειας παραμονής των θραυσμάτων σε τροχιά. Τέλος, πρέπει να περιορίζεται η παραμονή δορυφόρων και αεροσκαφών στη χαμηλή περίγεια τροχιά (LEO) και στη γεωστατική τροχιά (GEO) στα 25 χρόνια μετά τη λήξη της αποστολής τους.
Ένα ακόμη σχέδιο μη νομικά δεσμευτικού κειμένου, το οποίο αναφέρεται στο πρόβλημα των space debris αλλά και στους τρόπους μετριασμού τους, είναι το σχέδιο Διεθνούς Κώδικα Συμπεριφοράς για τις Διαστημικές Δραστηριότητες (International Code of Conduct for Outer Space Activities), όπου προτάθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση το 2008. Ο κώδικας περιλαμβάνει οδηγίες για τη μείωση αποβλήτων καλύπτοντας τόσο στρατιωτικές όσο και πολιτικές δραστηριότητες.
Τα τελευταία χρόνια, πέρα από τις προτεινόμενες διαδικασίες για την εμπόδιση δημιουργίας περαιτέρω διαστημικών αποβλήτων, διεξάγονται συζητήσεις καθώς και εργασίες της Νομικής Υποεπιτροπής της COPUOS για την άμβλυνση των space debris με διαδικασίες αποκατάστασης (remedation). Υφίσταται το ενδεχόμενο για μια μελλοντική ενεργή απομάκρυνση αποβλήτων και συντήρηση δορυφόρων εν τροχιά. Σύμφωνα με την Guideline D.2 των Guidelines for the Long Term Sustainability of Outer Space Activities of the Commission on The Peaceful Uses of Outer Space, που υιοθετήθηκαν από την COPUOS το 2019, τα κράτη μέλη πρέπει να διερευνήσουν την αναγκαιότητα και την σκοπιμότητα νέων μέτρων και τεχνολογικών λύσεων για την αντιμετώπιση του πλήθους των διαστημικών αποβλήτων. Οι λύσεις που έχουν προταθεί δεν υποστηρίζονται ακόμα ούτε σε τεχνολογικό και οικονομικό ούτε σε νομικό επίπεδο, πραγματικά, όμως αποτελούν πολύ ενδιαφέρουσες πρωτοβουλίες.
Συμπερασματικά, το νομοθετικό πλαίσιο όσον αφορά την προστασία του διαστημικού περιβάλλοντος βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο. Όσο αυξάνεται η παρουσία του ανθρώπου στο διάστημα, εντείνεται η ανάγκη μετριασμού των διαστημικών αποβλήτων. Τα κράτη θα πρέπει να δείξουν προθυμία και να συνεργαστούν για την υιοθέτηση συμβατικών κειμένων που θα παρέχουν την απαραίτητη προστασία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Διεθνές Δίκαιο Εναέριου χώρου και Διαστήματος: Άγγελος Γιόκαρης, Γιώργος Κυριακόπουλος, , 2020, Νομική Βιβλιοθήκη ΑΕΒΕ
- “The Kessler Syndrome”, διαθέσιμο εδώ
- “2009 Iridium-Cosmos Collision, Fact Sheet”, διαθέσιμο εδώ
- “Ό,τι ανεβαίνει… μένει: το πρόβλημα των διαστημικών σκουπιδιών”, διαθέσιμο εδώ
- “Space Law and Hazardous Space Debris”, διαθέσιμο εδώ
- “Space debris by the numbers”, διαθέσιμο εδώ
