Της Δήμητρας Κούβελα,
Ο Ηλίας Βενέζης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες της γενιάς του ’30. Το έργο του σε μεγάλο βαθμό στιγματίστηκε από τα γεγονότα σχετικά με τον ξεριζωμό του Ελληνικού μικρασιατικού πληθυσμού.
Το πατρικό του επώνυμο ήταν Μέλλος (το επίθετο Βενέζης ήταν του παππού του, το οποίο αρχικά υιοθέτησε ως φιλολογικό ψευδώνυμο). Γεννήθηκε στις 4 Μαρτίου 1904 στις Κυδωνιές (Αϊβαλί), της Μικράς Ασίας, ωστόσο, βάσει της ληξιαρχικής πράξης θανάτου του, έχει αποδειχθεί ότι γεννήθηκε το 1898. Πατέρας του ήταν ο κτηματίας Μιχαήλ Μέλλος, με καταγωγή από την Κεφαλονιά και μητέρα του η Βασιλική Μπιμπέλα, κόρη του μεγαλοτσιφλικά Γιαννακού Μπιμπέλα. Ο Βενέζης ανήκε σε μια πολυμελή οικογένεια με ακόμα έξι αδέρφια. Στο ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αποκλείστηκε στη Μικρά Ασία μαζί με τον πατέρα και την αδελφή του, ενώ η οικογένεια του κατέφυγε στην Μυτιλήνη που αποτελούσε τον τόπο καταγωγής της μητέρας του, όπου και γράφτηκε στο Γυμνάσιο. Όμως, συγχρόνως εκεί ξεκίνησαν βίαιοι διωγμοί χριστιανών και πέρασε δύσκολα γυμνασιακά χρόνια, σπουδάζοντας την ημέρα και δουλεύοντας την νύχτα.
Μετά το πέρας του πολέμου, επέστρεψε στο Αϊβαλί ώστε να μελετήσει ανώτερα μαθηματικά για την εισαγωγή του σε σχολή μηχανικών στη Γαλλία. Τα σχέδιά του ανατράπηκαν, όταν ξέσπασε η Μικρασιατική Καταστροφή και η έξοδος των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Οι Τούρκοι κατέλαβαν το Αϊβαλί και τον αιχμαλώτισαν μεταξύ άλλων 3.000 Ελλήνων, οι οποίοι οδηγήθηκαν στα Τάγματα Εργασίας στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Εκεί παρέμεινε 14 μήνες και υπέστη πολλαπλά βασανιστήρια, τα οποία περιέγραψε στο βιβλίο του Το Νούμερο 31328, που εκδόθηκε το 1931. Το νούμερο του τίτλου του βιβλίου ήταν αυτό με το οποίο ήταν καταχωρημένος στα Τάγματα Εργασίας. Σε αυτό το μνημειώδες έργο περιγράφει τις άθλιες συνθήκες αιχμαλωσίας του, όντας ένας από τους μόλις 19 αιχμαλώτους που επέζησαν.
Μετά τη διάσωσή του το 1923, κατέφυγε στη Μυτιλήνη όπου άρχισε να εργάζεται στο Πλωμάρι ως υπάλληλος της Διευθύνσεως Κτημάτων εξ Ανταλλαγής του Υπουργείου Γεωργίας, στην Εθνική Τράπεζα και ύστερα στην Τράπεζα της Ελλάδος. Παράλληλα, γνωρίστηκε με τον Στρατή Μυριβήλη και την λογοτεχνική-καλλιτεχνική ομάδα του νησιού, τη λεγόμενη «Λεσβιακή Άνοιξη». Η επαγγελματική του πορεία στον χώρο των τραπεζικών συστημάτων εξελίχθηκε με την μετάθεσή του το 1930 στην Τράπεζα της Ελλάδος, και ύστερα το 1932 στο Κεντρικό Κατάστημα της Αθήνας, στο οποίο υπηρέτησε μέχρι και το 1957, όπου συνταξιοδοτήθηκε με τον βαθμό του υποδιευθυντή.
Στη λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε το 1921, με δημοσιεύσεις διηγημάτων στο πολίτικο περιοδικό «Λόγος». Η βράβευσή του στο διαγωνισμό του περιοδικού «Εστία» το 1928 για το διήγημα «Ο θάνατος», οδήγησε στην πρώτη του εμφάνιση στα αθηναϊκά γράμματα. Το ίδιο έτος εξέδωσε στη Μυτιλήνη το πρώτο του βιβλίο, μια συλλογή διηγημάτων με τίτλο Ο Μανώλης Λέκκας και άλλα διηγήματα, που έγινε δεκτό με θέρμη από τους κριτικούς των Αθηνών. Το 1939, έναν χρόνο μετά τον γάμο του με την Σταυρίτσα Μολυβάτη, με την οποία απέκτησε μία κόρη, εκδόθηκε το βιβλίο του Γαλήνη, αναφερόμενο ενδελεχώς στο ζήτημα της εγκατάστασης των Μικρασιατών προσφύγων στην χώρα. Γίνεται αναφορά στις δυσκολίες συνύπαρξης των προσφύγων με τους ντόπιους, ενώ περιγράφονται οι συγκρούσεις τους μέσω γενικότερων περιστατικών, αλλά και ειδικότερων μέσω της οικογενειακής ζωής του κεντρικού ήρωα, του γιατρού Δημήτρη Βένη. Για το μυθιστόρημα αυτό, μάλιστα, τιμήθηκε με το Α’ Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας και τον Έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών.
Την περίοδο της κατοχής, και συγκεκριμένα στις 28 Οκτωβρίου 1943, ο συγγραφέας κινδύνεψε να εκτελεστεί, καθώς η συγκέντρωση των υπαλλήλων της Τράπεζας της Ελλάδος στην κεντρική αίθουσα για τον εορτασμό της επετείου του «ΟΧΙ» διακόπηκε με την εισβολή Γερμανών στην αίθουσα. Κατά την εισβολή αυτή συνελήφθη τόσο ο διοικητής όσο και κάποιοι υπάλληλοι, μεταξύ των οποίων και ο Βενέζης που απομονώθηκε στην αίθουσα «Μπλοκ C» των φυλακών Αβέρωφ. Ωστόσο, η απόφαση της εκτέλεσης του Βενέζη ματαιώθηκε λόγω της μεγάλης αντίδρασης του πνευματικού κόσμου. Από αυτό το γεγονός θα προκύψει και το μοναδικό θεατρικό του έργο με τίτλο Μπλοκ C, το οποίο προβλήθηκε για πρώτη φορά από το Εθνικό Θέατρο το 1945.
Στα κατοχικά χρόνια, και συγκεκριμένα στα τέλη του 1943, εκδίδεται και το δημοφιλέστερο και πολλαπλά μεταφρασμένο έργο του Αιολική Γη. Πρόκειται για έναν ύμνο στα χαμένα παιδικά του χρόνια και παράλληλα ένα χρονικό του ελληνισμού της Μικράς Ασίας πριν τον ξεριζωμό. Εκτός, όμως, από τα γνωστά έργα του ο Βενέζης έχει συγγράψει και συλλογές διηγημάτων, μυθιστορήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις και ιστορικά έργα. Το 1958, μαζί με τους Στρατή Μυριβήλη, Μ. Καραγάτση και Άγγελο Τερζάκη συνέγραψαν το συλλογικό Μυθιστόρημα των 4, το οποίο εκδόθηκε σε συνέχειες στην εφημερίδα «Ακρόπολις».
Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, το 1948, συμμετείχε στην ίδρυση της αντικομουνιστικής Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών και τον επόμενο χρόνο επισκέφθηκε τις Η.Π.Α., μετά από πρόσκληση του Αμερικανού Υπουργού Εξωτερικών, όπου και έδωσε διαλέξεις και συνεντεύξεις για περίπου έξι μήνες (υπήρξε ο πρώτος Ευρωπαίος συγγραφέας που προσκλήθηκε από το State Department). Για πολλά χρόνια (1954-1970) συνεργάστηκε με το Εθνικό ίδρυμα Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ) σε εκπομπές λόγου και ήταν μέλος οργανώσεων όπως του Εθνικού Θεάτρου, της Λυρικής Σκηνής, της Κοινότητας Ευρωπαίων Συγγραφέων, της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, αλλά και ιδρυτικό μέλος της λογοτεχνικής ομάδας «Ομάδα των 12». Τον Ιανουάριο του 1957 η Ακαδημία Αθηνών τον εξέλεξε τακτικό μέλος στην τάξη των Γραμμάτων και Καλών Τεχνών και το 1959 του απονεμήθηκε η τάξη του Ταξιάρχη του παρασήμου Τάγματος του Γεωργίου Α’.
Το 1971 διεγνώσθη με καρκίνο του λάρυγγα. Δύο χρόνια μετά, στις 3 Αυγούστου του 1973, ο μεγάλος πεζογράφος πεθαίνει καταβεβλημένος από τον καρκίνο του λάρυγγα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ηλίας Βενέζης, Σαν Σήμερα, διαθέσιμο εδώ
- Ηλίας Βενέζης, Βιβλιοnet, διαθέσιμο εδώ
- Ηλίας Βενέζης, Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, διαθέσιμο εδώ
- Hλίας Βενέζης, Greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ
- Εlias Venezis Papers – Biographical note, American School of Classical Studies at Athens, διαθέσιμο εδώ
