Της Φαίης Φωτιάδου,
Είναι συνηθισμένο φαινόμενο, οι νεκροί να μένουν στην αιωνιότητα, γραμμένοι στους τάφους και στα βιβλία, σε φωτογραφίες, ταινίες και αναμνήσεις, ακόμη και από τους αρχαιότερους χρόνους με νεκρικές μάσκες, επιτύμβιες στήλες, προσωπεία κ.α. Ζώντας στην εποχή της τεχνολογίας και του Διαδικτύου, είναι λογικό το στίγμα μας να μένει σε ιστότοπους και ιστοσελίδες, ακόμη και μετά τον σωματικό μας θάνατο. Το πένθος στο Διαδίκτυο δεν πρόκειται για καινοτομία, παρά για αναπροσαρμογή των τελετουργικών του πένθους των καθιερωμένων παραδόσεων σε ένα περιβάλλον που εκμεταλλεύεται τα πλεονεκτήματα των τεχνολογικών υπηρεσιών. Έτσι, πλέον, κάποιο πρόσωπο που χάνεται μπορεί να παραμείνει ανάμεσα στους ζωντανούς.
«Το Facebook λειτουργεί σαν ένα είδος δημόσιου ημερολόγιου όπου οι άνθρωποι μπορούν να διαβάσουν πώς πενθούν οι άλλοι και μπορούν να εκφράσουν τις σκέψεις τους και τα αισθήματά τους»
Πένθος ονομάζονται τα συναισθήματα εκείνα που προκύπτουν από την απώλεια κάποιου στο περιβάλλον μας. Η διαδικασία του πένθους προκαλεί, κατά κάποιον τρόπο, «μία σειρά από διαπροσωπικές αλλαγές» που τα άτομα καλούνται να αντιμετωπίσουν. Η διαχείριση της οργής και της θλίψης, η έκφραση συναισθημάτων και η προσαρμογή σε μία ζωή χωρίς τον εκλιπόντα, είναι μερικά μόνο από τα στάδια που οδηγούν στην τελική αποδοχή του θανάτου. Όσον αφορά το πένθος στο Διαδίκτυο, το ενδιαφέρον είναι πλέον διεπιστημονικό που απασχολεί τομείς κοινωνιολογίας, ψυχολογίας, σπουδές επικοινωνίας και πολιτισμού και ακόμη σπουδές που εξηγούν την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τον υπολογιστή.
Αν και πιστεύεται πως η έκφραση του πένθους είναι μία προσωπική εμπειρία, συχνή είναι η εμφάνιση εξειδικευμένων ομάδων και κοινοτήτων για τους ανθρώπους που επιθυμούν να βιώσουν μαζί την απώλεια σε μερικά ή όλα τα στάδιά της σε συλλογική μορφή. Τα πρώτα «διαδικτυακά νεκροταφεία» δημιουργήθηκαν ήδη από τις αρχές του 1990, όπου αποτέλεσαν αμφιλεγόμενο θέμα και προκάλεσαν πολλές αντιδράσεις, ενώ οι πρακτικές θρήνου φάνηκαν να αλλάζουν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Κατά τον κοινωνιολόγο Walter, η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για την εκτόνωση του πένθους αποτελεί σημαντική μεταβολή των προτύπων συμπεριφορών του ιδιωτικού θρήνου σε μία περισσότερο δημόσια μορφή.
Η δυνατότητα που έχει δώσει η πλατφόρμα του Facebook στους χρήστες και τους συγγενείς τους να διατηρήσουν ενεργό το προφίλ των θανόντων με τη σημείωση «εις μνήμην» στο πάνω μέρος, δεν είναι κάτι νέο. Η λειτουργία αυτή, βοηθά απλώς στο να αναδυθούν ξανά νέες διαβατήριες τελετουργίες συλλογικού θρήνου, ενώ το νεκρό πρόσωπο είναι ταυτόχρονα απόν και παρόν. Το προφίλ του μετατρέπεται σε έναν τόπο συνάντηση για τους πενθούντες, ενώ ο νεκρός συμμετέχει, κατά κάποιον τρόπο, στη διαδικασία του αποχαιρετισμού.
«Και αυτό είναι κάτι που είναι χρήσιμο για τους ανθρώπους, μπορεί, σε κάποιο βαθμό, να διατηρήσει κάτι από τη διακριτική φαινομενική παρουσία αυτού του ατόμου — τον τρόπο που λένε τα πράγματα, πώς έμοιαζαν, τον τρόπο που τείνουν να επικοινωνούν με τους ανθρώπους. Στο βαθμό που διατηρεί αυτό, νομίζω ότι βοηθά πιθανώς τους πένθους, με τον ίδιο τρόπο όπως η ανάγνωση παλαιών επιστολών και πράγματα όπως αυτό βοηθά τους πένθους» -Patrick Stokes, Αυστραλός φιλόσοφος, Πανεπιστήμιο Deakin
Τόσο στα προσωπικά ιστολόγια χρηστών που έχουν αποβιώσει, όσο και στα εικονικά διαδικτυακά νεκροταφεία, παρατηρούνται κοινές συμπεριφορές και μοτίβα, τα οποία ερευνητές βάλθηκαν να εξηγήσουν. Αυτό που διέκριναν τελικά, αναλύοντας ατελείωτες δημοσιεύσεις και μηνύματα σε ιστότοπους διαδικτυακού πένθους, ήταν τέσσερις διαφορετικοί τύποι αναρτήσεων:
Στην πρώτη κατηγορία φαίνονται να είναι οι αφηγήσεις προσωπικών ιστοριών όπου εκφράζεται ο προσωπικός πόνος του γράφοντος, συνήθως σε μορφή επιστολής προς τον εκλιπόντα ή σαν επικήδειο, όπου συχνά παραμονεύει μία αφήγηση από κάποια αξέχαστη εμπειρία στην οποία ο νεκρός υπήρξε σημαντικό κομμάτι είτε σύντομα μηνύματα που θυμίζουν επιτύμβια. Στη δεύτερη θέση της μικρής αυτής λίστας βρίσκεται η επικύρωση του πένθους σε μία πιο κοινωνική γλώσσα, όπου ο θάνατος φυσιολογικοποιείται, ελαττώνοντας, ουσιαστικά, το στίγμα του πένθους και δίνονται πληροφορίες για τον τρόπο του εκάστοτε θανάτου ως φαινόμενο. Ακολουθούν δημοσιεύσεις στις οποίες δίνονται ευχές και συμβουλές για την νέα πραγματικότητα, προσφέρεται στήριξη με όμορφα λόγια που καταπραΰνουν τον πόνο, ενώ δεν λείπει η προσφορά αγάπης, στοργής και κατανόησης για τους συγγενείς και φίλους που παρακολουθούν τον ιστότοπο.
Κοινά χαρακτηριστικά στις παραπάνω κατηγορίες είναι σίγουρα το πρώτο ή δεύτερο ενικό πρόσωπο που χρησιμοποιούν τα οικεία πρόσωπα για να επικοινωνήσουν άμεσα με τον νεκρό ή να απευθυνθούν στο προσωπικό τους συναίσθημα, ενώ τρίτα πρόσωπα ή εντελώς ξένοι χρησιμοποιούν κατά κύριο λόγο το τρίτο πρόσωπο. Συχνές είναι και παραδοσιακές εκφράσεις, όπως το «ταξίδι στην γειτονιά των αγγέλων» και κοινότυπες ευχές προς τον νεκρό, όπως «καλό παράδεισο».
Αυτή η αίσθηση της συνεχιζόμενης παρουσίας που δίνει η άμεση επικοινωνία μαζί του είναι στην πραγματικότητα μία σημαντική πηγή παρηγοριάς για τα πρόσωπα που πενθούν, καθώς και ένα «βασικό κίνητρο για τη χρήση του Facebook σαν τόπος πένθους και ανάκλησης αναμνήσεων». Δραστηριότητες του πρώην χρήστη όπως είναι τα παλιά likes και τα σχόλια του ίδιου σε αναρτήσεις άλλων προφίλ, ή φωτογραφίες και check-in στο δικό του ιστολόγιο, δίνουν την αίσθηση πως η παρουσία του εξακολουθεί να υπάρχει, σε μία συνέχεια της κοινωνικής του ταυτότητας, ακόμα κι αν το προφίλ είναι πλέον μην ανταποκρινόμενο. Η ψευδαίσθηση αυτή οφείλεται στο γεγονός πως η επικοινωνία με τον θανόντα μιμείται την πρότερη διαπροσωπική επικοινωνία, ενώ τελικά συμβαίνει μεταξύ αυτού και της φανταστικής παρουσίας του εκλιπόντος.
«Αισθάνομαι ότι θα το δει αν είναι στον τοίχο της. [Αν της άφηνα μια επιστολή στον τάφο της]… αν δεν μπορώ να δω τι της έγραψα, αισθάνομαι ότι ούτε κι εκείνη θα μπορεί να το δει…» -Μαρτυρία πενθούντα προς νεκρό φιλικό πρόσωπο
Ποιος έχει το δικαίωμα να δημοσιεύει υλικό σε σελίδες «εις μνήμην»; Αυτό είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές που σκοπό είχαν να δημιουργήσουν μία υποτυπώδη ιεραρχία στους πενθούντες. Στενοί συγγενείς και φίλοι βρίσκονται στην κορυφή, πάνω από μακρινούς συγγενείς και ξένους. Κατά αυτόν τον τρόπο ιεραρχείται και η ανοχή που δείχνουν οι γύρω: Συγκεκριμένα, όσο πιο ψηλά στην ιεραρχία του πένθους, τόσο μεγαλύτερη η ελευθερία έκφρασης θρήνου που του επιτρέπεται. Αντίθετα, «όσο χαμηλότερη η θέση, τόσο μικρότερη η αποδοχή του χρήστη». Ξένοι και περαστικοί που έτυχε να βρεθούν στη σελίδα «εις μνήμην», αμφισβητείται αν είναι «ευπρόσδεκτη η συμμετοχή τους». Για την ακρίβεια, πολλές μελέτες έχουν αναφερθεί στην αμηχανία που δημιουργείται με την ύπαρξη πολλών «θεατών» και τον ημί-δημόσιο χαρακτήρα των πλατφορμών. Γι’ αυτό, αποκλειστικά διαδικτυακοί φίλοι έρχονται τις περισσότερες φορές σε δύσκολη θέση, καθότι δεν ήταν «αρκετά κοντά» στον νεκρό και δεν διεκδικούν το δικαίωμα να σχολιάσουν, κρατώντας τελικά τον θρήνο τους σιωπηλό.
Ένα ακόμη αμφιλεγόμενο ζήτημα αποτελεί το «τρολάρισμα». Εσκεμμένα προσβλητικά σχόλια και προκλητικές αναρτήσεις που μόνο σκοπό έχουν την αναστάτωση των αληθινά πενθούντων, αμφισβητούν τους ηθικούς κανόνες του διαδικτυακού πένθους. Οι αρνητικές αυτές δημοσιεύσεις περιλαμβάνουν συχνά εμπρηστική και βίαιη γλώσσα, ή περιεχόμενο «σπαμ» άσχετο με τον θρήνο. Είναι συχνό οι κακεντρεχείς αναρτήσεις και σχόλια να διαγράφονται από το ιστολόγιο του θρήνου, καθώς ο θάνατος, αν και σε διαδικτυακή μορφή, θεωρείται ακόμη ιερός και απαιτεί σοβαρότητα στην αντιμετώπισή του, και σεβασμό στον νεκρό και τους πενθούντες. Επίσης, αμφιλεγόμενο θέμα για το ηθικό κομμάτι του διαδικτυακού θρήνου αποτελούν οι «σέλφι» φωτογραφίες στις κηδείες, που θεωρούνται από τη μία προσβλητικές για τα παλαιότερα πρότυπα, αλλά και εντός της «διαλέκτου της πλατφόρμας» όπου δημοσιεύονται. Ενώ πιστεύεται πως είναι ελαφριές σε συναίσθημα, οι σέλφι «πρέπει να γίνονται κατανοητές ως μέρος μιας ευρύτερης σειράς διαφόρων πρακτικών στο διαδίκτυο», υποστηρίζουν οι ερευνητές.
Ένα ακόμη παράδειγμα «ασεβούς» συμπεριφοράς θεωρήθηκε αρχικά ο θρήνος στους εικονικούς χώρους των παιχνιδιών. Συμπαίκτες που πιθανών να μην έχουν συνηθίσει ποτέ προσωπικά τον νεκρό, αισθάνονται παράξενα, όταν πληροφορούνται για τον θάνατό του και θρηνούν εντός παιχνιδιού με αποκλειστικά ψηφιακές τελετές ή αφήνοντας διαδικτυακά σημάδια, όπως ποιήματα, μηνύματα, ακόμη και ολόκληρα κτίσματα ναών εις μνήμην του άβαταρ που απεβίωσε. Από την στιγμή, όμως, που τα παιχνίδια παρείχαν ένα κοινωνικό πλαίσιο στην ζωή των θανόντων, οι διαδικασίες έγιναν πλήρως κατανοητές, ενώ αποδεικνύεται πως δεν διαφέρει από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Οι προσπάθειες εικονικής συνέχισης της προσωπικότητας των νεκρών δεν σταματά εκεί. Όπως δείξαμε, οι τεχνολογικές εξελίξεις στη χρήση των μέσων κάνουν την ιδέα του θανάτου περισσότερο προσιτή και λιγότερο διαχωρισμένη από την πραγματική καθημερινή ζωή. Η ψηφιακή μεταθανάτια ζωή είναι πραγματικότητα τα τελευταία χρόνια. Υπηρεσίες, όπως η GoneNotGone, προσφέρουν τη δυνατότητα να στέλνονται αυτόματα προσαρμοσμένα μηνύματα σε επιλεγμένη λίστα φίλων και συγγενών σε γιορτές, γενέθλια και επετείους ακόμη και μετά τον θάνατο, ενώ άλλες όπως η LifeNaut, η Eterni.me και το Virtual Eternity υπόσχονται τη δημιουργία ενός άβαταρ με τα χαρακτηριστικά και το ύφος του θανόντος που βασίζεται σε «βιογραφικές εικόνες, βίντεο και έγγραφα», όπου το άβαταρ θα βρίσκεται σε θέση να απαντά και να επικοινωνεί με τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης ακόμη και πολλά χρόνια μετά τον σωματικό θάνατο αντικαθιστώντας τον νεκρό.
Το αυτοτελές επεισόδιο ”Be Right Back” της επιτυχημένης βρετανικής σειράς επιστημονικής φαντασίας Black Mirror απεικονίζει επακριβώς τις δυσοίωνες και απρόβλεπτες συνέπειες που τέτοιες τεχνολογίες μπορούν να φέρουν. Στην προσπάθειά της να αντιμετωπίσει την απώλεια του συντρόφου της, η πρωταγωνίστρια αποφασίζει να δοκιμάσει μία υπηρεσία που θα της επέτρεπε να συνομιλεί καθημερινά με το νεκρό άβατάρ του. Όταν καλείται να ζήσει με ένα ανδροειδές ομοίωμά του, όμως, η κατάσταση γίνεται πλέον επικίνδυνη.
«Για ένα μεγάλο ποσοστό νέων τίτλων πολυμέσων, τα παρασκήνια είναι μάλλον πιο ενδιαφέροντα, στην πραγματικότητα, από τις ίδιες τις αφηγήσεις» -Lunenfeld (2000), σελ. 14
Η βρετανική εφημερίδα The Telegraph προβλέπει πως μέσα στις επόμενες δεκαετίες, υποθέτοντας πως η πλατφόρμα του Facebook θα είναι ακόμα ενεργή, ο αριθμός των προφίλ θανόντων θα ξεπεράσει τον αριθμό των ζωντανών. Φαίνεται τουλάχιστον μακάβριο, στην πραγματικότητα, όμως, τόσο άμεση πρόσβαση στην οπτικοποιημένη μορφή του νεκρού βοηθά την ανάγκη για την εκμηδένιση της απόστασής μας από αυτόν και λειτουργεί ευεργετικά, ίσως περισσότερο από μία κλειστή και ατομική διαχείριση του πένθους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Dead could outnumber the living on facebook by 2098, telegraph.co.uk, διαθέσιμο εδώ
- Clark, S., Burgess, T., Laven, G., Bull, M., Marker, J., & Browne, E. (2004). Developing and evaluating the Grieflink web site: Processes, protocols, dilemmas and lessons learned. Death Studies, 28(10), 955–970
- Davidson, D., & Letherby, G. (2014). Griefwork online: Perinatal loss, lifecourse disruption and online support. Human Fertility, 17(3), 214–217
- De Vries, B., & Rutherford, J. (2004). Memorializing loved ones on the World Wide Web. OMEGA—Journal of Death and Dying, 49(1), 5–26
- Gibson, Μ. (2007). Θάνατος και πένθος σε τεχνολογικά μεσολαβημένο πολιτισμό. Επισκόπηση Κοινωνιολογίας Υγείας , 16 (5): 415-424
- Glaser, BG & Strauss. AL (1968). Ώρα για το θάνατο . Σικάγο: Aldine Publishing Company
- Harju, A. (2015). Socially shared mourning: Construction and consumption of collective memory. New Review of Hypermedia and Multimedia, 21(1–2), 123–145.
- Hockey, J., Komaromy, C., & Woodthorpe, K. (2010). Το Θέμα του Θανάτου: Χώρος, Τόπος και Υλικό , Basingstoke: Palgrave Macmillan
- Irwin, M. D. (2015). Mourning 2.0—Continuing bonds between the living and the dead on Facebook. OMEGA—Journal of Death and Dying, 72(2), 119–150.
- Jones, S. (2004). 404 Δεν βρέθηκε: Το Διαδίκτυο και η μεταθανάτια ζωή. Omega: Journal of Death & Dying , 49 (1), 83-88
- Kellehear, A. (2009). Τι λένε οι Μελέτες Κοινωνικής και Συμπεριφοράς για το Θάνατο. Στο A. Kellehear (Ed.), The Study of Dying: From Autonomy to Transformation (σελ.1-26). Cambridge: Cambridge University Press
- Meese, J., Gibbs, M., Carter, M., Arnold, M., Nansen, B., & Kohn, T. (2015). Selfies| Selfies at funerals: Mourning and presencing on social media platforms. International Journal of Communication, 9, 14.
- Moss, Μ. (2004). Θλίψη στον Ιστό. Omega: Journal of Death & Dying , 49 (1), σελ.77-81
