Του Παναγιώτη Στρίκου,
Κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, δημιουργήθηκαν θρησκείες που λειτούργησαν ως ερμηνευτική προσέγγιση, ώστε να κατανοήσει ο άνθρωπος πολλά μυστήρια της ζωής του και του φυσικού του κόσμου. Στην τάση του ανθρώπου να πιστεύει σε μια ανώτερη ύπαρξη, κρύβονται τόσο ψυχολογικά, όσο και κοινωνικά κίνητρα.
Ξεκινώντας από τα ψυχολογικά κίνητρα του ανθρώπου, ο φόβος του θανάτου, σύμφωνα με την εξελικτική βιολογία, σχετίζεται άμεσα με το αίσθημα της επιβίωσης. Ο άνθρωπος αδυνατεί να δεχθεί πως η ζωή του κάποτε θα σταματήσει να υφίσταται και εναποθέτει την απεραντότητά της στη μετά θάνατον ζωή, η οποία συνειδησιακά συνδέεται με το μεταφυσικό αίσθημα περί θρησκείας. Θεωρεί, δηλαδή, πως εάν παραμείνει πιστός στη θρησκεία του, η ψυχή του θα συνεχίσει να υπάρχει στο διηνεκές. Αυτό, ίσως, οφείλεται σε συναισθηματικά κέντρα του ανθρώπινου εγκεφάλου, τα οποία πολλές φορές υπερτερούν ακατάπαυστα ενάντια στη λογική και την ορθολογική σκέψη. Ένα παράδειγμα είναι ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν πως ο θεός Άνουβις, με κεφάλι τσακαλιού, καθοδηγούσε τις ψυχές των ανθρώπων, όταν έφευγαν από τη ζωή. Η ανησυχία του ανθρώπου, λοιπόν, αποτελεί έναν διαχρονικό φόβο, ο οποίος βρίσκει ψυχικό στέγαστρο υπό την θρησκευτική πίστη.
Ένα άλλο ψυχολογικό κίνητρο αποτελεί το ότι πολλοί άνθρωποι, όταν αντιμετωπίζουν δύσκολες ψυχολογικές καταστάσεις, έχουν την τάση να προσεύχονται και να διαλογίζονται, χρησιμοποιώντας την πίστη τους ως πηγή ανακουφίσεως από πάθη, αμαρτίες και δεινά. Η προσευχή είναι η επίκληση προς μια θεότητα, μια διαδικασία κατά την οποία πολλοί άνθρωποι ζητούν συγχώρεση για τις αμαρτίες τους ή για να αντιμετωπίσουν τα ψυχικά τους προβλήματα. Εν αντιθέσει, ο διαλογισμός συμβάλλει στη συγκέντρωση και την ηρεμία του μυαλού, απελευθερώνοντας και ανακουφίζοντάς το από καθημερινές έγνοιες. Πολλοί νευρολόγοι, παρατηρώντας τις δραστηριότητες των λοβών του εγκεφάλου, διαπίστωσαν τη μείωση της ανθρώπινης συνείδησης κατά τη διάρκεια του διαλογισμού, αλλά και τα ευχάριστα συναισθήματα που προσφέρουν στους ανθρώπους όλα τα θρησκευτικά τελετουργικά. Γίνεται κατανοητός, επομένως, ο κατευνασμός και η εξομάλυνση των ανθρώπινων παθών, αμαρτιών και ανησυχιών μέσω του διαλογισμού, που προσφέρει έναν ασφαλή δρόμο προς την ψυχική ευεξία.
Διαχρονικά, οι θρησκευτικές δοξασίες προσέφεραν ερμηνείες για τα μυστήρια της ανθρώπινης ζωής, του φυσικού κόσμου και του σύμπαντος. Από τους αρχαιότερους πολιτισμούς μέχρι τη σύγχρονη εποχή, ο άνθρωπος είχε -και έχει- την τάση να θεοποιεί το ανεξήγητο. Λόγου χάριν, οι αρχαίοι Έλληνες απέδιδαν τις θαλάσσιες τρικυμίες στον θεό Ποσειδώνα ή, ακόμη και την σύγχρονη εποχή, οι υποανάπτυκτοι λαοί της Λατινικής Αμερικής αντιμετωπίζουν τις τεχνολογικά ανεπτυγμένες κοινωνίες σαν θεούς. Επίσης, πολλές απορίες για τον κόσμο του σύμπαντος αποδόθηκαν σε θεϊκές παρεμβάσεις. Ίσως, είναι στην ανθρώπινη φύση να αίρει μ’ αυτόν τον τρόπο οποιαδήποτε αμφιβολία την διέπει περί ανεξήγητου φαινομένου.
Μια επιπλέον αξιοσημείωτη ψυχολογική ερμηνεία είναι η τάση του ανθρώπου να αποδίδει τις υψηλότερες -και πολιτισμικά διαφέρουσες- αρετές, αξίες, χαρακτηριστικά και ιδανικά του στον θεό τον οποίο πιστεύει. Πλάθει, δηλαδή, έναν θεό καθ’ ομοίωση του ανθρώπου. Οι χριστιανοί ενσάρκωσαν στο πρόσωπο του Ιησού την προσφορά, την αγάπη, την αλληλεγγύη και την πρόνοια, ιδιαίτερα προς τους φτωχούς και τους κοινωνικά περιθωριοποιημένους. Οι ισλαμιστές απέδωσαν στον θεό τους την αξία της ενάρετης ζωής. Επίσης, η λέξη «Ισλάμ» είναι αραβική και σημαίνει υποταγή, που αντικαθρεπτίζει τη διδασκαλία των ανθρώπων στην υποταγή. Άλλες αξίες που προσδίδουν οι ισλαμιστές στον θεό τους είναι η τακτική προσευχή, η νηστεία, η φιλανθρωπία και το προσκύνημα. Άλλο ένα παράδειγμα αποτελεί ο Βουδισμός, που περιλαμβάνει την εκπαίδευση του μυαλού, με στόχο τον πνευματικό φωτισμό. Επίσης, οι βουδιστές αποδίδουν στον Βούδα τη θεραπεία της δυστυχίας, τις καλές σκέψεις και τις ηθικές πράξεις.
Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα παραδείγματα και την προσωπική μου άποψη, οι άνθρωποι θέτουν τη θεία συνείδησή τους έξω από τους ίδιους, ορίζοντάς την ως αντικειμενικά υπαρκτή. Η συγκεκριμένη συναισθηματική παρόρμηση δεν τους επιτρέπει να αντιληφθούν πως η ηθική τελειότητα, η σοφία, η αγάπη, η δύναμη, το πνευματικό βάθος, η ελευθερία και πολλά ακόμη ανθρώπινα ιδανικά, απλώς συναποτελούν αμιγώς ανθρώπινες σκέψεις και ιδέες, τις οποίες ο άνθρωπος θεωρεί ιδανικότερες και υψηλότερες στη ζωή του. Η θρησκεία, ουσιαστικά, ίσως αποτελεί την συνειδητοποίηση του ανθρώπου για την δική του ουσία, την οποία απλώς μεταθέτει στον θεό του.
Περνώντας στα κοινωνικά κίνητρα, η «οργανωμένη» θρησκεία εμφανίστηκε αρχικά ως μέσο παροχής κοινωνικής και οικονομικής σταθερότητας σε μεγάλους πληθυσμούς, ώστε να διατηρηθεί η κοινωνική ειρήνη και συμβίωση. Πολλές κοινωνίες δημιουργήθηκαν βάσει κοινών τελετών, γιορτών και θρησκευτικών παραδόσεων, δημιουργώντας έτσι συστήματα πίστης στα οποία εμπεριέχονταν οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Μέσα στην πάροδο των χρόνων, ο άνθρωπος καλλιέργησε τη θρησκευτική συνείδησή του, ως ένα αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτισμικής του κουλτούρας.
Μέσω των οργανωμένων θρησκειών, λειτούργησαν και ηθικά συστήματα με ηθικές καθοδηγήσεις. Πρωταρχικό στοιχείο τους αποτελεί η σωστή συμπεριφορά απέναντι στους άλλους. Αυτή η ιδέα ορίζεται και στον Χρυσό Κανόνα (είδη από τις αρχαίες διδασκαλίες και τον κομφουκιανισμό) ωθώντας τους ανθρώπους να φανταστούν τον εαυτό τους στη θέση του άλλου. Διαχρονικά, μέσω των θρησκειών, ο άνθρωπος αναπτερώνεται ηθικά και είναι σε θέση να αναπτύξει αντιλήψεις για τη σπουδαιότητα της ατομικότητας του άλλου. Γίνεται, πλέον, φανερός ο κομβικός ρόλος που έχει διαδραματίσει η θρησκευτική πίστη, ώστε να επαναπροσδιορίζονται συνεχώς οι πυρήνες των αξιακών μας συστημάτων. Ως εκ τούτου, οι θρησκείες, πέρα από την αγάπη του ανθρώπου για το θείο, διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό και ανθρωποκεντρικές ηθικές.
Βέβαια, για πολλούς ανθρώπους στη σύγχρονη εποχή, η θρησκεία απλώς αποτελεί μια κοινωνική σύμβαση, την οποία συνοδεύει η τήρηση ηθών, εθίμων και γιορτών. Στις δυτικές κοινωνίες πολλοί έχουν εγκαταλείψει την αφοσίωση στην πίστη και, όπως είχε τονίσει ο γερμανός φιλόσοφος Feuerbach: «Απλώς της παραχωρούν ένα ιστορικό δικαίωμα».
Τα προβλήματα ξεκινούν όταν κάποιοι εκμεταλλεύονται τη θρησκευτική πίστη των ανθρώπων για να δημιουργήσουν εχθρικά μέτωπα μισαλλοδοξιών και θρησκοληψιών. Η φανατική διάδοση ενός θρησκευτικού διατάγματος μπορεί να οδηγήσει έναν λαό να το ακολουθήσει πιστά, άβουλα και παρορμητικά, δίχως ίχνος κριτικής σκέψης και πνευματικού βάθους. Αποτέλεσμα αυτού, πολλοί άνθρωποι να λειτουργούν ως ψυχικά εποικοδομήματα χειραγωγούμενων και ακραίων λατρειών, τις οποίες υποθάλπουν κρατικοί, πολιτικοί και λαϊκοί καθοδηγητές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- We Are Our Brains: A Neurobiography of the Brain, from the Womb to Alzheimer’s by D.F Swaab
- Η ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ – Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ, Feuerbach Ludwig, εκδόσεις ΚΨΜ
- Εγκυκλοπαίδεια: Ο Άνθρωπος, εκδόσεις ΔΟΜΗ Α.Ε
