Του Σπύρου Νότη,
Δεν είναι τυχαίο που, ακόμα και γλωσσολογικά, χρέος και χρήμα προέρχονται από την ίδια ρίζα, υποδηλώνοντας την άρρηκτη σχέση που τα συνδέει. Ενδεικτικά και σε άλλες γλώσσες, λατινογενείς λόγου χάριν, το χρέος ισοδυναμεί με κάτι το θεμιτό, ως καλή πίστη, ενώ στην Γερμανία ας πούμε έγκειται ως αμαρτία-ενοχή, ως κοινωνική ευθύνη για την αποπληρωμή του. Ακόμα και στις αρχέγονες κοινωνίες, παρότι δεν υπήρχε το χρήμα ως μέσο συναλλαγών, αλλά ανταλλαγή αντικειμένων ή υπηρεσιών, υπήρχε η έννοια του χρέους.
Ιστορικά, δύναιτο κανείς να ισχυριστεί και να αποτυπώσει, πάνω σε κάποια πλάκα φερειπείν, πως χρωστάει σε κάποιον είτε κάποιο αγαθό είτε κάποια υπηρεσία και υπόσχεται πως θα του τα επιστρέψει μόλις ευκαιρήσει. Αυτομάτως, εξαλείφεται η ισότητα των δύο με τον πιστωτή να λαμβάνει θέση ισχύος έναντι του οφειλέτη, μέχρις ότου εκείνος εξοφλήσει τις υποχρεώσεις του. Επομένως, αποδεικνύεται η διαχρονικότητα του ρόλου του χρέους σε οποιαδήποτε κοινωνία εμπεριέχοντας περίοπτη θέση αναμεταξύ των πολιτών, μολονότι είναι λανθασμένο να το συνδέουμε πάντα ως οικονομικό πρόβλημα. Μη ξεχνάμε, πως ολόκληρη η ιδέα του καπιταλισμού ταυτίστηκε πάνω στη δυνατότητα ύπαρξης χρέους σαν κινητήριο δύναμη για την ανάπτυξη. Πλεονασματικές οικονομικές μονάδες χρηματοδοτούν επενδύσεις, παραγωγές και προϊόντα, με σκοπό το αμφότερο κέρδος.
Ωστόσο, η όλη σημασία εδώ είναι να κατανοήσουμε το ρίσκο που λαμβάνει κάθε πλεονασματική μονάδα και την πιθανότητα ζημίας που εμπεριέχει κάθε τους κίνηση. Τι συμβαίνει λοιπόν όταν τα χρέη δεν είναι ιερά και υπάρχει η πιθανότητα να μην αποπληρωθούν; To γεγονός ότι υπάρχει αυτήν τη στιγμή ένας από τους μεγαλύτερους αυτοκινητοβιομηχανικούς κολοσσούς παγκοσμίως, η General Motors, είναι γιατί η κυβέρνηση Ομπάμα το 2009 τη διέσωσε διαγράφοντας ουσιαστικά το 82% περίπου των χρεών της. Η ιδέα είναι, ότι αν δεν μπορείς να εξυπηρετήσεις τις υποχρεώσεις σου, αυτές αναδιαρθρώνονται για να μπορεί να εξυπηρετηθεί τουλάχιστον ένα μικρότερο ποσό. Δεν υπάρχει μαγική συνταγή για να πληρωθούν όλοι διότι η πραγματικότητα των αριθμών δεν συνηγορεί και οι ίδιοι οι πιστωτές το γνωρίζουν a priori αυτό, αναλαμβάνοντας πάρα ταύτα το ρίσκο. Σε επίπεδο κρατών, μπορεί να ισχύσει το ίδιο;
Σε αυτό το σημείο χρειάζεται να διαχωρίσουμε το δημόσιο και το ιδιωτικό χρέος στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες. Η βασική και ειδοποιός διαφορά τους έγκειται στο γεγονός ότι το ιδιωτικό χρέος πρέπει να αποπληρωθεί αλλιώς κοχλάζει πάνω στα άτομα ως δαμόκλειος σπάθη. Αντίθετα, το δημόσιο χρέος, μπορεί να συντηρείται στο διηνεκές στο βαθμό αποδοχής πως τα κράτη είναι αθάνατα, αρκεί ο τρόπος μετακύλισης του να είναι βιώσιμος για την κοινωνία. Αξίζει να τονιστεί, πως ένα δημόσιο χρέος για να είναι βιώσιμο χρειάζεται ο ρυθμός αύξησης του εισοδήματος να είναι μεγαλύτερος από αυτόν του χρέους, ώστε να υπάρχει ευχέρεια εξυπηρέτησης μέρους του.
Εάν για κάποιο λόγο σπάσει αυτή η αντιστοιχία και η πλάστιγγα της αύξησης γείρει προς το χρέος, εκεί αρχίζουν τα πραγματικά προβλήματα. Βέβαια, όχι πάντα και όχι για όλους καθώς εδώ τίθεται το θέμα, σε ποιο νόμισμα έχει εκδοθεί αυτό. Υπάρχουν οικονομίες ανά τον κόσμο, οι οποίες έχουν τεράστιο δημόσιο χρέος, πολύ παραπάνω από το ΑΕΠ τους, αλλά δεν συντρέχει λόγος ανησυχίας και πίεσης τους από τις αγορές, διότι το χρέος τους εκδίδεται στο δικό τους ισχυρό νόμισμα. Για παράδειγμα, το χρέος της Ιαπωνίας έχει εκτιναχθεί στο 266% σύμφωνα με τελευταία στατιστικά στοιχεία για το 2020, παρ’ όλα αυτά οι Ιάπωνες τραπεζίτες συνεχίζουν και αγοράζουν συνεχώς τίτλους χωρίς να υπάρχει ουδεμία σκέψη για χρεοκοπία του κράτους της Ιαπωνίας. Αυτό συμβαίνει, επειδή το σύνολο του χρέους είναι σε γιεν και βρίσκεται εντός χώρας, άρα δεν απειλείται από διακυμάνσεις της συναλλαγματικής ισοτιμίας και από τον εισαγόμενο πληθωρισμό.
Σε χώρες όμως, που δεν έχουν δικό τους νόμισμα και είναι προσκολλημένες σε κάποιο ισχυρότερο, ασφαλώς είναι αρκετά εκτεθειμένες στις μεταβολές των επιτοκίων και των ισοτιμιών και με λίγα λόγια δεν είναι εύκολο να αναδιαρθρώσουν τα δάνεια τους. Γίνεται πλέον σαφές, ότι το δημόσιο χρέος, δεν είναι για όλους το ίδιο. Ουσιαστικά, μια ισχυρή οικονομία της υφηλίου, δεν έχει λόγο να ανησυχεί για το αν και πως θα εξυπηρετεί τις υποχρεώσεις της στο μέγεθος που δεν υπερθερμαίνουν τόσο την οικονομία τους. Είναι όμως, τροχοπέδη για τις ασθενέστερες, αυτές που αναγκάζονται να δανεισθούν σε ξένο νόμισμα.
Αλλά, πως είναι δυνατόν να μιλάμε τόσο εκτενώς για το δημόσιο χρέος και να απαξιώνουμε το ιδιωτικό, λες και δεν παίζει κανένα ρόλο. Γιατί, ενώ Ιταλία και Ισπανία έχουν σχεδόν πανομοιότυπο ποσοστό συνολικού χρέους, οι Ισπανοί βρίσκονται στο απυρόβλητο, ενώ οι Ιταλοί στο χείλος της πτώχευσης; Ο λόγος είναι, ότι η Ιταλία έχει τεράστιο δημόσιο χρέος, σε αντίθεση με τους Ισπανούς που αντιμετωπίζουν υψηλό ιδιωτικό χρέος. Μια εξήγηση, προέρχεται από τους πολεμίους της ιδεολογίας κυριαρχίας του κράτους, υποστηρίζοντας πως οποιοδήποτε χρέος βαραίνει το κράτος είναι εξ ορισμού χειρότερο από το να βαραίνει νοικοκυριά, επιχειρήσεις ή τράπεζες.
Πρόκειται για μία λογική αβάσιμη, ως προς την οικονομική της σκοπιά, αφού σε περίπτωση που επέλθει μια χρηματοπιστωτική κρίση -όπερ και εγένετο το 2008- οι υπερχρεωμένες χώρες, θα γίνουν τρομακτικά ευάλωτες σε μεταβολές των επιτοκίων ανεξάρτητα από τη φύση του χρέους. Πρακτικά, το ένα παρασέρνει το άλλο σαν συγκοινωνούντα δοχεία, στον βούρκο της πτώχευσης. Θεωρητικά όμως, ιδιαίτερα η στρεβλή δόμηση της Ευρωζώνης, δίνει την ευκαιρία στα κράτη μέλη της, χώρες με υψηλό ιδιωτικό χρέος να μην δακτυλοδεικτούνται ως μη-βιώσιμες καθώς μέρος του (60%) καλύπτεται από την ΕΚΤ χάρις στην συνθήκη του Μάαστριχτ.
Είναι γεγονός, πως μέχρι πριν την κρίση του 2008, η ΕΚΤ απαγορευόταν μετά μανίας να διασώζει κράτη και τράπεζες που ήταν σε δυσμενή κατάσταση. Αυτό σιγά σιγά καταρρίφθηκε, άλλωστε ήταν ο μόνος τρόπος να μην καταρρεύσει το ευρώ. Έτσι, αλλάζει την πολιτική της και εφαρμόζει λιτότητα για τα κράτη και τους μη έχοντες και βαθύ σοσιαλισμό για τις τράπεζες ανακεφαλαιοποιώντας τες συνεχώς. Με λίγα λόγια, πολιτικοί λόγοι, ωθούν στην επιλογή του χρέους που θα θεωρείται προβληματικό, χωρίς να γίνεται ουσιαστική προσπάθεια για επίλυση του προβλήματος.
Πριν αναφέραμε την λιτότητα που εφαρμόζεται εν είδη τιμωρίας σε χώρες με επιβαρυμένο δημόσιο δανεισμό. Στην πραγματικότητα, άλλο λιτότητα και άλλο λιτός βίος. Δράττοντας τη πρόσφατο ταλαιπωρία της χώρας μας με τα μνημόνια, σίγουρα, θα πρέπει να μας συνοδεύει το ρητό που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι, «μέτρον άριστον», ως ορόσημο στην ζωή μας γενικότερα. Σίγουρα, μια ασθενής δημοσιονομικά χώρα χρειάζεται μεταρρυθμίσεις και ριζικές αλλαγές. Αλλά η επιβολή λιτότητας, η επιβολή μέτρων που μειώνουν τα εισοδήματα και βαθαίνουν τη φτώχεια και τις ταξικές διαφορές, η ιδιωτικοποίηση δημόσιας και η αρπαγή της ιδιωτικής περιουσίας αλλά και η δυνατότητα του δανειστή να εξευτελίζει οποιαδήποτε στιγμή τον οφειλέτη, είναι ένας τρόπος καθυπόταξης και επικυριαρχίας του δανειστή.
Ο πραγματικός στόχος του δανεισμού χρημάτων σε κάποιον που χρωστάει ήδη, είναι η αδιάλειπτη συνέχιση του χρέους, κάτι που κρατάει τον οφειλέτη σε διαρκή εξάρτηση και υποταγή. Το χρέος είναι μηχανισμός πειθάρχησης και εκπαίδευσης, η οικονομία στην υπηρεσία της πολιτικής. Ορθολογικά, οποιοδήποτε χρέος δεν μπορεί να εξυπηρετηθεί, κουρεύεται ή αναδιαρθρώνεται. Γιατί όμως ένας δανειστής, αγνοεί την μη εξυπηρετησιμότητα και προσποιείται για το αντίθετο στην λογική του “extend and pretend”, την ώρα που γνωρίζει πως πράττοντας τοιουτοτρόπως ενδεχομένως και να εισπράξει λιγότερα από ότι εάν εξαρχής αναδιάρθρωνε το χρέος;
Η απάντηση είναι ότι δεν ενδιαφέρεται να λάβει πίσω το δανεισθέν ποσό. Το χρέος, λειτουργεί ως μάννα εξ ουρανού για δανειστές που θέλουν να κονιορτοποιούν και να κινούν τα νήματα σε ανθρώπους και κοινωνίες. Η ισχύς που αποκομίζουν, ίσως να μη μετριέται τόσο σε νούμερα, όσο σε μακροπρόθεσμα οφέλη και συμφέροντα σε πολιτικό και ολιγαρχικό επίπεδο.
