Της Ευαγγελίας Ανδρεδάκη,
Εμπρός πίσω φαίνεται να είναι το σύνθημα που σιωπηλά κραυγάζουν τα σχολικά εγχειρίδια εδώ και δεκαετίες. Καθώς η εμποτισμένη στις ρίζες της ελληνικής κοινωνίας, πατριαρχία, καλά κρατεί, τα πρότυπα των φύλων συνεχίζουν να φυσικοποιούνται μέσω της κοινωνικοποίησης στο πλαίσιο της οικογένειας και μετέπειτα να ενδυναμώνονται στο σχολικό περιβάλλον. Αντιλήψεις και στερεότυπα αιώνων μεταδίδονται αθόρυβα από γενιά σε γενιά, σαν άλλος κορωνοϊός, «προσβάλλοντας» τη ψυχοσύνθεση των εύπλαστων μαθητών και προκαλώντας τον θάνατο αξιών, όπως η ισότητα και ο σεβασμός.
Το σχολείο αποτελεί πρωτογενή φορέα κοινωνικοποίησης, εξίσου σημαντικό με την οικογένεια, διαδραματίζοντας καθοριστικό ρόλο στη διάπλαση και διαμόρφωση των παιδιών. Στο σχολείο τα παιδιά έρχονται σε επαφή με το διαφορετικό, ξένο και αντιλαμβάνονται ότι η ιεραρχία δεν βασίζεται σε βιολογικούς ρόλους. Τότε είναι που βρίσκονται για πρώτη φορά στο σταυροδρόμι ανάμεσα στον σεβασμό προς την ετερότητα και τα εμποτισμένα κοινωνικά στερεότυπα. Ακόμη και αν αυτή η επιλογή δεν είναι καθοριστική, σίγουρα αποτελεί το έναυσμα για τις μελλοντικές αποφάσεις που έπονται, καθώς τα άτομα ωριμάζουν και αναπτύσσουν στενότερες επαφές με το «αντίθετο» φύλο. Η γραμμή είναι λεπτή και ο γυρισμός δύσκολος, αν στη συνείδησή μας συγχυστούν τα όρια μεταξύ βιολογικού σχηματισμού και κοινωνικού ρόλου, πόσο μάλλον αν η λανθασμένη αυτή αντίληψη τροφοδοτηθεί και γαλουχηθεί επί χρόνια.
Η έμφυλη ταυτότητα που τα άτομα διαμορφώνουν στην παιδική τους ηλικία είναι κατά κύριο λόγο απόρροια του τρόπου με τον οποίο μεθοδεύεται η κοινωνικοποίησή τους και λιγότερο αποτέλεσμα βιολογικών παραγόντων. Οι ρόλοι και τα χαρακτηριστικά, δηλαδή που αποδίδουμε στα φύλα αποτελούν κατασκεύασμα της κοινωνίας και όχι της βιολογίας. Ως σύγχρονος δούρειος ίππος, λοιπόν, τα σχολικά βιβλία μέσω εικόνων, αναπαραστάσεων και κειμένων περνούν συχνά σεξιστικές αντιλήψεις, διαχωρίζοντας τη θέση του άντρα και της γυναίκας στην κοινωνία και αποδίδοντας στον καθένα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προσδιοριστικά του φύλου τους η ύπαρξη ή όχι των οποίων παρουσιάζεται ως καθοριστική.
Δεν είναι λίγες οι φορές όπου τα σχολικά εγχειρίδια παρουσιάζουν μία παλαιολιθική οπτική στον τρόπο αναπαράστασης των φύλων στο πλαίσιο της οικογένειας αλλά και της κοινωνικής δράσης. Στις περιπτώσεις αυτές, οι ρόλοι την θηλυκών υποκειμένων απεικονίζονται υποδεέστερης σημασίας, ενώ οι αντρικές φιγούρες αναλαμβάνουν να διεκπεραιώσουν τις σημαντικές υποχρεώσεις. Ο φυσικός χώρος της γυναίκας είναι το σπίτι και το νοικοκυριό, ενώ ο δημόσιος χώρος και η ενασχόληση με τα κοινά παρουσιάζεται ως το φυσικό περιβάλλον των αρσενικών. Ακόμη και η, σε πρώτη ανάγνωση, αθώα εικόνα της μητέρας να φροντίζει τα παιδιά συνδέεται ασυναίσθητα με την αντίληψη της γυναίκας ως μηχανή αναπαραγωγής, τα θέλω της οποίας ξεκινούν και τελειώνουν με τη μητρότητα. Παράλληλα όμως, εγείρονται και άλλα ερωτήματα: Γιατί ο πατέρας απουσιάζει; Μήπως το σκληρό περίβλημα που η κοινωνία αποδίδει στο αντρικό φύλο δεν τους επιτρέπει να δείξουν τρυφερότητα ακρωτηριάζοντας τα συναισθήματα τους; Ή μήπως όποιος είναι συναισθηματικός δεν είναι άντρας;
Ανάλογοι συνειρμοί τροφοδοτούμενοι από τις σχολικές αυτές αναπαραστάσεις επιδρούν δραστικά στην ευεπηρέαστη ψυχοσύνθεση της παιδικής ηλικίας και μεταλλάσσονται ασυνείδητα σε παγιωμένες αντιλήψεις. Οι μαθητές προκειμένου να επιβεβαιώσουν την έμφυλη ταυτότητά τους στην εφηβεία κυρίως, αναμένεται από τους συνομηλίκους, τις συνομήλικές τους καθώς και την ίδια την κοινωνία, να διαλέξουν μαθήματα τα οποία επιβεβαιώνουν τις ταυτότητές τους ως αγόρια ή ως κορίτσια. Οι κυρίαρχες νόρμες σχετικά με το τι είναι αρσενικό και θηλυκό επηρεάζουν σημαντικά αυτές τις εκπαιδευτικές επιλογές φυλακίζοντας τις προσωπικές επιθυμίες και τις ιδιαίτερες κλήσεις των ατόμων. Εγκλωβισμένα από τις προκαταλήψεις που η κοινωνία τους επιβάλει, οι έφηβοι μαθαίνουν να καταπιέζουν τα συναισθήματα τους και να λειτουργούν μηχανικά, αποδεχόμενοι τα πρότυπα που ο κοινωνικός περίγυρος έχει ορίσει γι’ αυτούς πριν από αυτούς.
Ο έμφυλος διαχωρισμός συνιστά ένα διαχρονικό κοινωνικό πρόβλημα, καθώς αναπαράγει ανισότητες στη βάση του φύλου και περιορίζει το εύρος των επιλογών τόσο των αντρών όσο και των γυναικών, προσβάλλοντας κατάφορα το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Και ενώ το πρόβλημα είναι τόσο σοβαρό η κοινή πείρα δείχνει πως δεν λαμβάνονται μέτρα για την καταστολή του. Εδώ ακριβώς έγκειται η ιδιαιτερότητα του φαινομένου, καθώς οι εσωτερικευμένες και μεταδιδόμενες για δεκαετίες προκαταλήψεις για τα φύλα έχουν οδηγήσει το κοινωνικό σύνολο στην νορμαλοποίηση των στερεοτύπων με απόρροια το πρόβλημα να μην αντιμετωπίζεται ως τέτοιο, αλλά ως μία πραγματικότητα παγιωμένη ή ίσως και φυσική.
Η καθημερινή αυτή τριβή των ατόμων με λανθασμένες και σεξιστικές αντιλήψεις διαπλάθει προσωπικότητες ανασφαλείς και ανελεύθερες, εγκλωβισμένοι στα κοινωνικά κουτιά προσδοκιών οι πολίτες εξανδραποδίζονται, καθώς ακολουθούν τις κοινωνικές επιταγές που ο περίγυρός τους επιβάλει, χάνοντας, τελικά, τον ίδιο τους τον εαυτό. Καθώς οι προσδοκίες για τους ρόλους των φύλων εντυπώνονται στη συνείδησή τους ως φυσιολογική, καθετί διαφορετικό αντιμετωπίζεται ως «αίρεση» που πλήττει την φυσική ροή των πραγμάτων.
Η δεκαετία του 1990-1999 αποτέλεσε σταθμό για τη σταδιακή εξάλειψη των διακρίσεων ανάμεσα στα φύλα με τη συγγραφή και δημοσίευση κειμένων αναφορικά με την οπτική του φύλου στην εκπαίδευση. Ύστερα από δεκαετίες όπου η πατριαρχία και ο μισογυνισμός ήταν πάγια χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας, η φωνή της ισότητας έφτασε και ως τη χώρα μας, η οποία ζούσε έναν δεύτερο μεσαίωνα. Παράλληλα, κείμενα Ελληνίδων αλλά και ξένων συγγραφέων εντάσσονται στα σχολικά βιβλία στο πλαίσιο ευαισθητοποίησης και προβληματισμού των έμφυλων παραστάσεων με σκοπό μια ριζική αλλαγή στην οπτική των μελλοντικών πολιτών απέναντι στα χαρακτηριστικά των φύλων. Όπως φαίνεται όμως, η «έκρηξη» αυτή δεν στάθηκε αρκετή για να αποκρυσταλλώσει τις αναχρονιστικές αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας.
Το φαινόμενο του έμφυλου ρατσισμού αναπαράγεται μέσα από ορισμένους μηχανισμούς, όπως το σχολείο, οι οποίοι αποδίδουν εκ των προτέρων γνωρίσματα, τα οποία ανταποκρίνονται στα προφίλ προσωπικότητας για τα δύο φύλα, έτσι όπως αυτά στερεοτυπικά πλάθονται από την κοινωνία. Το σχολείο ως χώρος διάδοσης γνώσεων και αντιλήψεων συνειδητά ή ασυνείδητα μεταβιβάζει και αναπαράγει τα κοινωνικά στερεότυπα για τη θέση των φύλων, αθωώνοντας το ζήτημα της ανισότητας των φύλων.
Η ανισότητα είναι ακόμη πιο εμφανής στη μελλοντική επαγγελματική σταδιοδρομία των ατόμων όπου τα στερεότυπα την ακολουθούν, φανερά πια. Ο αποκλεισμός των γυναικών από θέσεις ηγεσίας αποτελεί μία πραγματικότητα που γαλουχείται από τα σχολικά κιόλας χρόνια, καθώς οι θέσεις ευθύνης είναι συνώνυμες του δυναμισμού και της αποφασιστικότητας των αντρών, ενώ η τρυφερότητα και η ευαισθησία που θεωρούνται πάγια χαρακτηριστικά των θηλυκών υποκειμένων τις περιορίζουν από την ανάληψη ηγετικών ρόλων. Φαίνεται, λοιπόν, ότι το μήνυμα που παίρνουν τα παιδιά για τις θέσεις ισχύος και γοήτρου είναι καθοριστικό για τις μετέπειτα επαγγελματικές τους επιλογές, διαιωνίζοντας την πατριαρχική δομή της ελληνικής κοινωνίας.
Η υποταγή στα κοινωνικά πρότυπα στερεί την προσωπική ελευθερία των ατόμων και επηρεάζει σημαντικά τη ψυχοσυναισθηματική τους κατάσταση, καθώς τους αφαιρεί το δικαίωμα να ορίσουν οι ίδιοι τα θέλω και τη ζωή τους. Σε μία δημοκρατική και φιλελεύθερη κοινωνία καμίας φύσης στερεότυπα και προκαταλήψεις δεν έχουν θέση. Αποτελεί ευθύνη όλων μας η έμπρακτη καταπολέμηση κάθε σεξιστικού και πατριαρχικού υπολείμματος, ξεκινώντας από την αρχή της κοινωνικής ζωής των ατόμων, αναμορφώνοντας και διαμορφώνοντας το εκπαιδευτικό σύστημα, ώστε να μάθει στα παιδιά πώς να σκέφτονται και όχι τι να σκέφτονται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Φύλο και κοινωνικά στερεότυπα στην εκπαίδευση, meallamatia.gr, διαθέσιμο εδώ
- Σεξισμός: Δες τον. Κατονόμασέ τον. Σταμάτησέ τον., coe.int, διαθέσιμο εδώ
- Καταπολεμώντας τα στερεότυπα του φύλου στην εκπαίδευση, έρευνα της Μαρίας Αγγελή για το Μεσογειακό Ινστιτούτο Μελετών Κοινωνικού Φύλου, medinstgenderstudies.org, διαθέσιμο εδώ
