Της Παρής Στεφανή,
Η Φιλοσοφία του Δικαίου είναι πανταχού παρούσα στην καθημερινή μας ζωή, πολλές φορές ακόμη και έμμεσα, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε. Η μελέτη της είναι εξαιρετικά σημαντική, καθώς πέραν του γεγονότος ότι μας «εξαναγκάζει» να βουτήξουμε στα νερά της σκέψης μας, μπορεί να δώσει εξηγήσεις και λύσεις σε θέματα που δε θα φανταζόμασταν ποτέ ότι έχουν ως έρεισμα και βάση τη Φιλοσοφία και δη του Δικαίου.
Εισαγωγικά, οφείλουμε να αναφερθούμε στα δύο βασικά ρεύματα της Φιλοσοφίας του Δικαίου, που δεν είναι άλλα από το φυσικό δίκαιο και το νομικό θετικισμό. Το φυσικό δίκαιο είναι άρρηκτα συνυφασμένο με αξίες που περιστρέφονται γύρω από την ανθρώπινη φύση, ενώ ο νομικός θετικισμός αναγνωρίζει μόνο το τεθειμένο δίκαιο.
Ο Τόμας Χομπς είναι ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας. Στη ζωή του υπήρξε μάρτυρας πληθώρας πολιτικών ανακατατάξεων, γεγονός που τον ώθησε να διαμορφώσει μια πολιτική θεωρία, η οποία θα βασιζόταν στην εξασφάλιση της ειρήνης σε μια κοινωνία. Η φιλοσοφία του περιστρέφεται κυρίως γύρω από τα εξής τρία ζητήματα : α) περί του σώματος, β) περί του ανθρώπου και γ) περί του πολίτη.
Πολλές από τις επαναστατικές του απόψεις προκάλεσαν το θυμό και την οργή κληρικών, οι οποίοι τον κατηγορούσαν για αθεϊσμό και αιρετισμό. Αξιοσημείωτος είναι σε αυτό το σημείο ο σημερινός όρος: «χομπισμός», ο οποίος παραπέμπει στην ωμή βία και τη χρησιμοθηρία. Κι αυτό, γιατί κατά καιρούς εξέφραζε απόψεις περί πλήρους υποταγής των πολιτών στην κρατική εξουσία, αλλά και περί υπεροχής της πολιτικής έναντι της εκκλησιαστικής εξουσίας.
Όταν ο Χομπς αναφέρεται στην «φυσική κατάσταση του ανθρώπου», εννοεί την εσωτερική του φύση, δηλαδή την ανθρώπινη υπόσταση, που για εκείνον δεν υφίσταται στο πλαίσιο ενός οργανωμένου κράτους. Όπως είναι φανερό, ο τρόπος με τον οποίο εξετάζει τη φυσική κατάσταση του ανθρώπου ο Χομπς υπερβαίνει κάθε ιστορική πραγματικότητα και γεγονός.
Μεταξύ άλλων, ο Χομπς υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος δεν έχει αγαθή φύση, αλλά είναι εκ φύσεως εγωιστής. Για τον ίδιο, η κάθε βούληση που εκφράζει ο άνθρωπος έχει ως αφετηρία την ορμή της αυτοσυντήρησης. Εάν δύο άνθρωποι επιθυμούν το ίδιο πράγμα, χωρίς να υπάρχει ταυτόχρονα η δυνατότητα να μην το στερηθεί κανείς, γίνονται εχθροί, προκειμένου να το αποκτήσουν. Η αλληλοεξόντωση, λοιπόν, είναι στοιχείο των ανθρώπων.
Ο φιλόσοφος, λοιπόν, αποφασίζει να δημιουργήσει τον «Λεβιάθαν», που δεν είναι παρά ένα τέχνασμα, για να περάσει ο άνθρωπος από το χάος σε μια κατάσταση, όπου ο ίδιος θα αποτελεί λειτουργικό κύτταρο της οργανωμένης πολιτικής κοινωνίας. Ο Λεβιάθαν συναντάται αρχικά στην Παλαιά Διαθήκη ως ένα θαλάσσιο τέρας που έπλασε ο Θεός την 5η ημέρα της δημιουργίας Του, για να υπηρετεί ως άρχοντας του θαλάσσιου βασιλείου.
Στον Χομπς, όμως, ο Λεβιάθαν είναι το Κράτος, το οποίο έχει το μονοπώλιο της βίας και της απόλυτης εξουσίας, προκειμένου να εξασφαλισθεί με αυτόν τον παράξενο τρόπο η ειρήνη. Τα άτομα μετουσιώνονται σε υπηκόους του θνητού θεού, ο οποίος δημιουργήθηκε μετά τη σύναψη της σύμβασής τους. Οι πολλοί γίνονται ένα πρόσωπο, καθώς τα συμφέροντά τους, αν και αντίθετα, περιέχουν αμοιβαίες παραχωρήσεις. Το ενιαίο αυτό πρόσωπο, λοιπόν, δεν έχει το δικαίωμα αντίρρησης, αφού το ίδιο έχει παραχωρήσει στον Λεβιάθαν το σύνολο της ισχύος του με αντάλλαγμα την εξασφάλιση της επιβίωσης και της ειρήνης.
Ο Τούρκος πολιτικός επιστήμονας Mehmet Ali Kılıçbay έγραψε: “Hobbes’un devleti bir Leviathan’dir, ama hiç kimse bu Leviathan’ı sevmek ve ona tapmak zorunda değildir”, που σημαίνει: «Το κράτος του Χομπς είναι ένας Λεβιάθαν, αλλά κανένας δεν είναι υποχρεωμένος να αγαπήσει και να λατρέψει αυτόν τον Λεβιάθαν». Όλοι, όμως, είναι υποχρεωμένοι να τον υπακούουν.
Ο Χομπς, ωστόσο, τελικά είναι υποστηρικτής του φυσικού δικαίου ή μήπως στη θεωρία του περί Λεβιάθαν δείχνει να υπερέχει το τεθειμένο δίκαιο; Η απάντηση είναι πως αν και γενικότερα ο φιλόσοφος είναι υπέρμαχος του φυσικού δικαίου, εν προκειμένω ο θετός από τον Λεβιάθαν νόμος είναι εκείνος που υπερέχει και θέτει τα κατάλληλα όρια, ώστε να εξασφαλισθεί η επιβίωση και η ειρήνη.
Εξάλλου, ο Χομπς ήταν ένας από τους σημαντικότερους μελετητές του Θουκυδίδη. Για τον Χομπς, τα πάθη των ανθρώπων, όταν αυτοί βρίσκονται στη φυσική τους κατάσταση, είναι πολύ δυνατότερα από τη λογική τους. Και αυτή ακριβώς η υπεροχή των παθών έναντι της λογικής δε θα μπορούσε φυσικά να απουσιάζει από τις πολεμικές συρράξεις. Ενδεχομένως, η ίδια η φύση του πολέμου παρασύρει τον άνθρωπο σε ακραίες και κτηνώδεις συμπεριφορές.
Όπως, μάλιστα, περιγράφει ο Θουκυδίδης στο τρίτο βιβλίο του, το 431 μ.Χ. οι Λακεδαιμόνιοι εισέβαλαν στην Αττική, για να επιβληθούν και ολοκληρώσουν γρηγορότερα τον πόλεμο. Ο Περικλής απαγόρευσε, όμως, στον αθηναϊκό στρατό να έρθει σε άμεση σύγκρουση με τους αντιπάλους. Οι πολίτες είχαν απογοητευθεί πλήρως και επικρατούσε ένα κλίμα σύγχυσης και αγανάκτησης. Ο Περικλής, λοιπόν, αποφάσισε να μην πραγματοποιηθεί σύγκληση της Εκκλησίας του Δήμου για να μη συμπεριφερθούν με οργή και παρορμητισμό. Αυτό το γεγονός επιβεβαιώνει την αντίστοιχη θέση του Χομπς: “Nem passiones hominum ratione plerumque fortiores sunt”, τα πάθη των ανθρώπων, όταν αυτοί βρίσκονται στη φυσική κατάσταση, είναι πολύ δυνατότερα από τη λογική τους.
Το σίγουρο είναι πως ο Χομπς έθεσε τα θεμέλια του αγγλοσαξωνικού εμπειρισμού με τη θεωρία του “selfish system” και την πεσιμιστική προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης. Ο κόσμος της ηθικής για εκείνον τοποθετείται ολοένα και πιο μακριά από την επιστήμη της θεολογίας και τη μεταφυσική και παρουσιάζεται με τη μορφή του κοινωνικού συμβολαίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Παύλος Σούρλας , «Μια εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 1995
- Σταύρος Τσακυράκης, «Οι καταβολές του συνταγματικού φιλελευθερισμού στο έργο των Hobbes και Locke, εκδόσεις Π. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 1992
- Thomas Hobbes, «Λεβιάθαν», τόμος Α’ (μετάφραση : Γ. Πασχαλίδης – Α. Μεταξόπουλος, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1989
- Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Πολιτικοί Στοχαστές των Νεότερων Χρόνων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2020
- Mehmet Ali Kılıçbay, önsöz (πρόλογος), Thomas Hobbes, «Leviathan», εκδόσεις YKY İstanbul, Κωνσταντινούπολη, 2007
