Της Αγγελικής Μιχαλοπούλου,
«Κάθε μορφή Τέχνης είναι η έκφραση ενός συναισθήματος, η διακονία μιας ιδέας, η εκπλήρωση μιας επιθυμίας», είχε υποστηρίξει ο Άγγλος συγγραφέας, Charles Reade, αποτυπώνοντας με λιτό και, συγχρόνως, μεστό τρόπο την ανθρωπιστική διάσταση της Τέχνης. Πράγματι, είναι υπαρξιακή η ανάγκη του ανθρώπου να εξωτερικεύει τις ιδέες, τα συναισθήματά του και να τα δημοσιοποιεί. Η επικοινωνία με τον κόσμο της Τέχνης είναι μια μέθεξη, μία μυσταγωγία, μία πνευματική εμπειρία που κάνει τον άνθρωπο να εξίσταται και να ξεφεύγει από την πεζότητα της καθημερινότητας, μετατρέποντας εμπειρίες και συναισθήματα σε στίχους, πίνακες, έργα τέχνης, μελωδία.
Στις αρχές του 2021, υπήρξαν έντονες αντιδράσεις για το νομοσχέδιο που κατατέθηκε στη Βουλή από τον υφυπουργό παρά τω πρωθυπουργώ στον υπουργό Επικρατείας, Θ. Λιβάνιο, το οποίο αφορούσε στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και έφερε τίτλο: «Ενσωμάτωση στην εθνική νομοθεσία της Οδηγίας (ΕΕ) 2010/13 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 10ης Μαρτίου 2010 για τον συντονισμό ορισμένων νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών σχετικά με την παροχή υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων, όπως έχει τροποποιηθεί με την Οδηγία (ΕΕ) 2018/1808 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 14ης Νοεμβρίου 2018 και άλλες διατάξεις αρμοδιότητας της Γενικής Γραμματείας Επικοινωνίας και Ενημέρωσης». Το νομοσχέδιο αυτό, το οποίο ενσωματώνει και εμπλουτίζει την Ευρωπαϊκή Οδηγία, ρυθμίζει διάφορα θέματα της Γενικής Γραμματείας Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, όπως είναι μεταξύ άλλων, τα μηνύματα που εκπέμπουν τα οπτικοαουστικά μέσα.
Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο του νομοσχεδίου που πυροδότησε τις διαμαρτυρίες τόσο των καλλιτεχνών όσο και της κοινής γνώμης ήταν το άρθρο 8, το οποίο ανέφερε τα εξής: «Οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων δεν πρέπει να εμπεριέχουν υποκίνηση σε βία ή μίσος εναντίον ομάδας ανθρώπων ή μέλους ομάδας, ιδίως λόγω φύλου, φυλής, χρώματος, εθνοτικής καταγωγής, ιθαγένειας ή κοινωνικής προέλευσης, γενετικών χαρακτηριστικών, γλώσσας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, ιδιότητας μέλους εθνικής μειονότητας, γέννησης, αναπηρίας, ηλικίας ή σεξουαλικού προσανατολισμού. Δεν πρέπει, επίσης, να εκπέμπουν μηνύματα δημόσιας πρόσκλησης σε τέλεση τρομοκρατικού εγκλήματος, σύμφωνα με τα άρθρα 187Α και 187Β του Ποινικού Κώδικα του Ιουνίου του 2019, καθώς και τα άρθρα 32 έως 35 του ν.4689/2020».
Οι άνθρωποι του καλλιτεχνικού κόσμου που εκδήλωσαν σθεναρά τη διαφωνία τους στην ψήφιση ενός τέτοιου νομοσχεδίου υποστήριξαν μεταξύ άλλων ότι το περιεχόμενο του άρθρου είναι γενικό και ασαφές, επιτρέποντας με αυτόν τον τρόπο στην κρατική εξουσία να προβαίνει σε αυστηρό παρεμβατισμό και να θίγει τα όρια της ελευθερίας της Τέχνης, καθώς το υλικό που αναρτάται στο διαδίκτυο θα λογοκρίνεται, θα διαγράφεται και θα διώκεται ποινικά. Προς επίρρωση των επιχειρημάτων τους ανέφεραν ως παράδειγμα μία δίωξη που έγινε στην Ισπανία, κατά την οποία με βάση αντίστοιχη νομοθεσία ο στίχος «Δεν θα καταφέρουν να με λυγίσουν» ενός τραγουδιού που αναφερόταν στις ειδικές δυνάμεις θεωρήθηκε «προώθηση της τρομοκρατίας». Εύλογα, λοιπόν, γεννάται το εξής ερώτημα: η ελευθερία της Τέχνης είναι ανεπιφύλακτη ή υπόκειται σε περιορισμούς;
Το ατομικό αυτό δικαίωμα κατοχυρώνεται στο πρώτο εδάφιο της πρώτης παραγράφου του άρθρου 16 του Συντάγματος. Φορείς του είναι φυσικά και νομικά πρόσωπα, ενώσεις προσώπων, ενώ αποδέκτες του είναι τόσο η κρατική εξουσία σε όλες τις εκφάνσεις της, όσο και οι ιδιώτες, καθώς ανήκει στην κατηγορία των δικαιωμάτων που παρουσιάζουν άμεση τριτενέργεια, δεσμεύει δηλαδή κάθε τρίτο. Η ελευθερία της τέχνης περιλαμβάνει, βάσει της διάταξης, την ελευθερία παραγωγής έργων τέχνης, την απρόσκοπτη κυκλοφορία τους και την άμεση πρόσβαση του κοινού σε αυτά.
Επειδή στη διάταξη δεν υπάρχει η ρήτρα «τηρώντας τους νόμους του κράτους», συνάγεται το συμπέρασμα ότι για το δικαίωμα αυτό δεν προβλέπεται κανένας ειδικός περιορισμός. Το γεγονός, όμως, ότι ένα δικαίωμα κατοχυρώνεται συνταγματικά χωρίς επιφύλαξη νόμου, δεν σημαίνει ταυτόχρονα ότι είναι και «απεριόριστο». Αν δεχθούμε ότι το Σύνταγμα ανακηρύσσει την τέχνη ανεπιφύλακτα ελεύθερη, τότε τίποτε δεν μπορεί να σταθεί νομίμως εμπόδιο στην καλλιτεχνική δράση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που επιβεβαιώνει τα ανωτέρω είναι το εξής: δεν είναι δυνατόν να επιτρέπεται η θανάτωση προσώπων κατά τη διάρκεια μιας θεατρικής παράστασης, προκειμένου να μην περιορίζεται η ελευθερία του καλλιτέχνη. Επομένως, γίνεται αντιληπτό ότι το ατομικό δικαίωμα της ελευθερίας της τέχνης εμφανίζει ένα προστατευόμενο πεδίο, έχει δηλαδή κάποια όρια, κυρίως όταν συγκρούεται με άλλα συνταγματικά δικαιώματα, καθώς, αναμφισβήτητα, όλες οι συνταγματικές διατάξεις είναι ισοδύναμες μεταξύ τους και καμία δεν υπερτερεί a priori της άλλης.
Ποιοι είναι, όμως, αυτοί οι περιορισμοί της ελευθερίας της τέχνης, με ποια κριτήρια τίθενται και μέχρι πού εκτείνονται; Το ζήτημα αυτό έχει διχάσει τους νομικούς. Κρατούσα, ωστόσο, είναι η άποψη ότι η ελευθερία αυτή περιορίζεται, όταν συγκρούεται με άλλα έννομα αγαθά και, προκειμένου να βρεθεί ποιο από τα έννομα αγαθά που συγκρούονται υπερισχύει, πρέπει αυτά να σταθμιστούν επί τη βάσει των συνθηκών της εκάστοτε περίπτωσης. Αναγκαίο είναι, όμως, να προσδιοριστούν πρώτα τα κριτήρια αυτής της στάθμισης, προκειμένου οι εφαρμοστές του δικαίου να μην προβούν στη συναγωγή αυθαίρετων συμπερασμάτων.
Αρχικά, η ανεπιφύλακτη προστασία του άρθρου 16 εδ. α’, παράγραφος 1, επιτρέπει την επιβολή μόνο έμμεσων ή συμπτωματικών περιορισμών. Αυτό σημαίνει ότι θεμιτοί είναι μόνο οι περιορισμοί που δεν θίγουν ευθέως και άμεσα το περιεχόμενο ενός καλλιτεχνικού έργου, την καλλιτεχνική ιδέα και έκφραση. Όσο πιο έντονος είναι ο περιορισμός του ατομικού αυτού δικαιώματος και όσο θίγει περισσότερο τον πυρήνα του, τόσο πιο επιτακτική γίνεται η ανάγκη να προστατευθεί η ελευθερία της τέχνης. Για παράδειγμα, η απαγόρευση βασανιστηρίων κατά την τέλεση μιας θεατρικής παράστασης είναι αποδεκτή, επειδή αποσκοπεί στην προστασία της ανθρώπινης αξίας και ζωής και συμπτωματικά μόνο περιορίζει την τέχνη. Από την άλλη πλευρά, όλοι οι περιορισμοί του λόγου στρέφονται άμεσα κατά της καλλιτεχνικής έκφρασης και της διάνοιας του καλλιτέχνη και έχουν ως μοναδικό σκοπό τον περιορισμό της ελευθερίας της τέχνης και όχι την προστασία κάποιου έννομου αγαθού ή δικαιώματος. Για παράδειγμα, είναι αθέμιτη η απαγόρευση της προσβολής της τιμής, διότι στρέφεται άμεσα στο νοηματικό περιεχόμενο της ελευθερίας της τέχνης και πλήττει τον πυρήνα της.
Άλλα κριτήρια που είναι απαραίτητο να ληφθούν υπόψη είναι η ένταση της προσβολής του έννομου αγαθού που συγκρούεται με την ελευθερία της τέχνης και ο αριθμός αποδεκτών του καλλιτεχνικού έργου. Όσο πιο έντονη είναι η προσβολή του έννομου αγαθού από την καλλιτεχνική δραστηριότητα τόσο πιο πιθανό είναι η στάθμιση συμφερόντων να αποβεί εις βάρος του ατομικού δικαιώματος της ελευθερίας της τέχνης. Επίσης, διαφορετικά θα κριθεί μία γελοιογραφική απεικόνιση ενός ιερού προσώπου σε ένα λογοτεχνικό έργο σε σχέση με την προβολή αυτής στην τηλεόραση. Αυτό, βέβαια, ισχύει διότι στην πρώτη περίπτωση πρόσβαση στο λογοτεχνικό έργο έχουν μόνο τα άτομα που οικειοθελώς πληρώνουν το αντίστοιχο αντίτιμο, προκειμένου να το αποκτήσουν, ενώ στη δεύτερη περίπτωση πρόσβαση στην τηλεόραση έχουν πολύ περισσότεροι.
Με βάση όλα τα παραπάνω και λαμβανομένων υπόψη των κατευθυντήριων αρχών της «πρακτικής εναρμόνισης» και της «στάθμισης των αντιτιθέμενων δικαιωμάτων», ως επί το πλείστον ορθά τροποποιήθηκε το άρθρο 8 του νομοσχεδίου ως εξής: «Οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων δεν πρέπει να εμπεριέχουν υποκίνηση σε βία ή μίσος εναντίον ομάδας ανθρώπων ή μέλους ομάδας, ιδίως λόγω φύλου, φυλής, χρώματος, εθνοτικής καταγωγής, ιθαγένειας ή κοινωνικής προέλευσης, γενετικών χαρακτηριστικών, γλώσσας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, ιδιότητας μέλους εθνικής μειονότητας, γέννησης, αναπηρίας, ηλικίας ή σεξουαλικού προσανατολισμού». Παράλληλα, ο κ. Λιβάνιος διευκρίνισε ότι αποδέκτες των κυρώσεων αυτών είναι οι πάροχοι (ενδεικτικά, το Youtube) και όχι οι καλλιτέχνες, ενώ το νομοσχέδιο «όχι μόνο δεν έχει ως στόχο να περιορίσει την έκφραση αλλά, αντιθέτως, θωρακίζει την καλλιτεχνική δημιουργία από τον μισαλλόδοξο, ρατσιστικό και βίαιο λόγο». Το κατά πόσο, βέβαια, είναι αποδεκτό συνταγματικά το παραπάνω νομοσχέδιο θα φανεί στην πράξη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Βλαχόπουλος, Σπυρίδων, «ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ», Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2017
- “Στη Βουλή το νομοσχέδιο για τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης – Κανόνες λειτουργίας, κίνητρα για επενδύσεις και προστασία ανηλίκων”, διαθέσιμο εδώ
- “Αποσύρεται η επίμαχη διάταξη μετά τις καταγγελίες για λογοκρισία στην τέχνη”, διαθέσιμο εδώ
- “Τροποποιείται το επίμαχο άρθρο 8 του νομοσχεδίου για τα οπτικοακουστικά μέσα”, διαθέσιμο εδώ
