Της Βάσως Σοφάνη,
Αναφερόμενοι στην έννοια της αλήθειας παρατηρούμε ότι αναφορικά με τον ορισμό της, δεν αποτελεί πεδίο ιδιαίτερης αμφισβήτησης. Το τι αποτελεί αλήθεια επί τινά θέμα είναι, κατά γενική ομολογία, κάτι ξεκάθαρο. Ωστόσο, αυτό που το καθιστά περίπλοκο, είναι όταν οι άνθρωποι κάνουν απόπειρα να το καθορίσουν. Αιτία διαμάχης αποτελεί το ότι η αλήθεια αντικατοπτρίζεται με ιδιάζοντα τρόπο στον κάθε άνθρωπο που παρατηρεί και εξετάζει την ίδια θεματολογία. Αυτό αποτέλεσε αντικείμενο έλξης της φιλοσοφίας, η οποία τοποθετεί τον άνθρωπο να συλλογιστεί το ενδεχόμενο ότι μπορεί να μην καταφέρει να φτάσει ποτέ στην αλήθεια.
Ομοχρόνως για την εύρεσή της, μείζον σημείο είναι και η οιαδήποτε πίστη ως προς το ποιόν της προέλευσης του ανθρώπου. Λόγου χάριν, μήπως μεν ο άνθρωπος προέρχεται, τελικά, από τους πιθήκους και επομένως ο εγκέφαλός του είναι προγραμματισμένος να κοινωνικοποιείται, να συλλέγει τροφή και να αναπαράγεται, μη ικανός να αντιληφθεί τις έννοιες του χώρου και του χρόνου; Ή, εν αντιθέσει, αποτελεί πνευματώδες ον, τοποθετημένο σε κάποιο σώμα από κάποιο δημιουργό, όχι για να καταλάβει πώς κινείται ο κόσμος, αλλά για να ακολουθήσει ορισμένους κανόνες ως την στιγμή της κρίσης του; Οιαδήποτε πεποίθηση και αν ενστερνιστούμε, ωστόσο, η αλήθεια δεν ανακαλύπτεται αυτόματα στον καθένα μας και, εξαιτίας αυτής της ασάφειας, πολλές φορές πέφτει στο πεδίο της υποκειμενικότητας. Μια ακόμα ερώτηση σημαντική να τεθεί είναι: τι θα γινόταν αν ποτέ φτάναμε στην αλήθεια; Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση είναι αρκετά περίπλοκή, ακόμη και για την φιλοσοφία, αλλά και για τον ίδιο τον άνθρωπο, καθώς η οιαδήποτε απάντηση μπορεί να τον σοκάρει. Ύστερα από την σύντομη περιπλάνηση της σκέψης μας σχετικά με την αλήθεια, κύριο θέμα ανάλυσης θα αποτελέσει: οι τρεις κυριότεροι στοχαστές του ισλαμισμού και η προσέγγιση της αλήθειας από τον καθένα ξεχωριστά.
Έχοντας ως χρονικό σημείο αναφοράς τον Avicenna, θα αναφερθούμε κυρίως στην περίοδο πριν την επίδρασή του, δηλαδή τον 7ο αιώνα, με την σύγκρουση δυο διαφορετικών πολιτισμικών κόσμων. Την πρόσφατα δημιουργημένη Ισλαμική αυτοκρατορία και το πολιτισμικό πλαίσιο των περιοχών του σύγχρονου Ιράν, Ιράν και Συρίας, με γεωγραφικό σημείο αναφοράς την Βαγδάτη. Εν όψει, όμως, της κατάκτησης αυτών των περιοχών από την Ισλαμική αυτοκρατορία, οι συγκρούσεις εντάθηκαν εξαιτίας του αναγκαστικού και βίαιου εξισλαμισμού. Οι φιλόσοφοι τις εποχής, Al Kindi, Al Ghazali και Averroes έθεσαν αρκετά ερωτήματα σχετικά με την μείωση των εντάσεων και τον τρόπο κατεύθυνσης προς την αλήθεια.
O Al Kindi έχει ως κύριο στόχο να εξασφαλίσει την ειρήνη, με μεγάλο μέρος της φιλοσοφίας του να αφορά την ενοποίηση της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη και του Πλάτωνος. Ωστόσο, μείζον κομμάτι της φιλοσοφίας του αποτελεί η απόπειρα για εύρεση της αλήθειας μέσω της εκπλήρωσης των προφητειών. Για τον Al Kindi, η ύψιστη ανθρώπινη τέχνη είναι η φιλοσοφία, καθώς ο ορισμός της αντικατοπτρίζει την πραγματική γνώση των πραγμάτων. Στην πραγματικότητα, υποστήριζε ότι πιθανόν η λογική να μην μας βοηθάει να φτάσουμε πάντοτε στην αλήθεια, ωστόσο, το ιδανικό είναι να την χρησιμοποιήσουμε για να αποκτήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερη γνώση. Δεν θα πρέπει να μας ενοχλεί να αποδεχτούμε την αλήθεια, αλλά ούτε και να την αποκτήσουμε, οιαδήποτε και να είναι οι πηγές της, ενώ δεν την καθορίζει ούτε η φυλή, ούτε το έθνος και, φυσικά, μένει ανέγγιχτη από την κοινωνική ιεράρχηση.
Ένας ακόμα σπουδαίος στοχαστής της ισλαμικής φιλοσοφίας ήταν και ο Al Ghazali, για τον οποίο η ανακάλυψη της αλήθεια ξεκίνησε από μικρή σχετικά ηλικία, συνειδητοποιώντας πως πολλές φορές η αλήθεια που μας δίνεται ως δεδομένο, εξαρτάται από τα εκάστοτε πρόσωπα εξουσίας. Για παράδειγμα, οι νέοι, οι οποίοι έχουν γεννηθεί μέσα σε μία καθολική κοινωνία, συνήθως ανατρέφονται βάσει αυτού του αξιακού μοτίβου. Το ίδιο συμβαίνει και με τους Εβραίους αλλά και τους ισλαμιστές. Παράλληλα, ένας ακόμα παράγοντας ενστερνισμού της αλήθειας είναι η διαπαιδαγώγηση και ο οικογενειακός κύκλος. Επομένως, για τον Al Ghazali, αυτές οι απόψεις είναι βασισμένες σε εξουσιαστικές αρχές, οι οποίες άλλες φορές είναι αληθινές, ωστόσο, όχι πάντα, οδηγούμενος σε μια κατάσταση αμφισβήτησης όλων των πραγμάτων. Για τον στοχαστή, πλήρη αλήθεια παρουσιάζουν μόνο τα πράγματα και οι καταστάσεις οι οποίες δεν χωρούν αμφισβήτηση, σε επίπεδο που να καθίσταται αδύνατη. Κατά αυτόν τον τρόπο, άρχισε να βαδίζει σε ένα μονοπάτι σχετικισμού σχετικά με τα πάντα, για μία δεκαετία περίπου, σε επίπεδο, μάλιστα, που επιβάρυνε μέχρι και την υγεία του. Ωστόσο, μετά από ένα σημείο, κατάλαβε πως αυτό είναι κάπως βλαβερό, καθώς είμαστε άνθρωποι και ως τέτοιοι έχουμε όρια σχετικά με την γνώση της αλήθειας σχετικά με πολλά πράγματα. Ετσι, η ιδανική συνθήκη είναι να υπάρχει η φιλοσοφία στη ζωή μας και η αναζήτηση της αλήθειας, όμως, στο αναγκαίο επίπεδο, ώστε να μην μας επιβαρύνει.
Σε σχεδόν καταληκτικό επίπεδο, το «βήμα» αναλαμβάνει ο Averroes, ο οποίος χρονικά έζησε αρκετά μετά τον Al Kindi, σε μία περίοδο που η φιλοσοφία και η θρησκεία στην Ανατολή βρίσκονταν σε σχισματική φάση. Εκείνη την περίοδο, το Ισλάμ είχε αποκτήσει την δική του φιλοσοφική θέση. Ο χαρακτήρας του Averroes ήταν αρκετά αναγεννησιακός, ικανός να ταιριάξει αρκετά στην περίοδο πριν από τον Avicena, όπου οι λόγιοι ασχολούνταν κυρίως με τον σχολιασμό των έργων του Αριστοτέλη, αφού αυτό αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του έργου του. Πίστευε ακράδαντα πως η φιλοσοφία είναι ικανή αναφορικά με κάποια πράγματα, ενώ η θρησκεία με κάποια άλλα. Επομένως, η σχέση τους θα πρέπει να λειτουργεί αλληλοσυμπληρωματικά -σαν μία επιχείρηση-, καθώς η κάθε μία είναι λειτουργική, όταν ασχολείται με τον τομέα που αυτή είναι καλύτερη. Επιπροσθέτως, υποστηρίζει πως η φιλοσοφία θα έπρεπε να εκτιμά τη θρησκεία, καθώς οι άνθρωποι, αν δεν υπήρχε αυτή, δεν θα αφιέρωναν τη ζωή τους σκεπτόμενοι θέματα τέτοιας φύσης. Δεν είναι όλοι ικανοί νοητικά να κατανοήσουν τη φιλοσοφία, και έτσι η θρησκεία είναι αναγκαία, αφού παρέχει σκέψεις, οι οποίες εύκολα μπορούν να κορεστούν. Συμπληρωματικά, σκοπός του ανθρώπου θα πρέπει να είναι να διαλέξει τη θρησκεία, η οποία φτάνει με καλύτερο τρόπο στην αλήθεια, ακόμα και αν όλες φαίνονται να φτάνουν στην ίδια αλήθεια.
Συμπερασματικά, η αλήθεια είναι ένα από τα πιο δύσκολα θέματα προσέγγισης από τις απαρχές του κόσμου. Η αναζήτησή της είναι ένα από τα πιο δύσβατα μονοπάτια, λαμβάνοντας υπόψιν μας ιδίως την άποψη της εξελικτικής ψυχολογίας πως ο άνθρωπος όσο και να προσπαθεί το μυαλό του, βιολογικά, δεν δύναται να προσεγγίσει με απόλυτη σιγουριά τα πράγματα γύρω που. Ενώ μείζον κομμάτι είναι ο στοχασμός ερωτημάτων όπως: είμαστε διατεθειμένοι να ανακαλύψουμε την πραγματική αλήθεια για το τι συμβαίνει; Οι άνθρωποι, καθ’ όλη την διάρκεια της ιστορίας, δείχνουν να μην έχουν την ικανότητα όχι μόνο να συμφωνίας σχετικά με την αλήθεια, αλλά αρμονικής συνύπαρξης με τον «απέναντί» του, γεγονός που πολλές φορές οδήγησε και σε θηριωδίες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- al-Farabi’s Philosophy of Society and Religion, Stanford Encyclopedia of Philosophy, διαθέσιμο εδώ
- Al-Kindī, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ
- Averroës, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ
- Al-Ghazālī, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ
