Της Σοφίας Χρηστακίδου,
Το επόμενο διάστημα το Ραντάρ Αναπτυσσόμενων Χωρών θα ασχοληθεί με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Πρόκειται για μία περιοχή με σχετικά πρόσφατη, αλλά πλούσια ιστορία. Αρκετές από τις χώρες που θα μελετηθούν, τελούν υπό ολοκληρωτικά καθεστώτα, ενώ τα ανθρώπινα δικαιώματα καταπατώνται πολλές φορές απροκάλυπτα. Ποια είναι όμως η σημασία αυτής της περιοχής σήμερα; Παίζουν οι χώρες της Λατινικής Αμερικής κάποιο ρόλο στα διεθνή τεκταινόμενα; Αν ναι σε ποιο βαθμό;
Προκειμένου να κατανοήσουμε την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στην περιοχή και το επίπεδο διαβίωσης των ανθρώπων εκεί, θα πρέπει να αναφερθούμε πρώτα από όλα στην ιστορία της περιοχής. Αυτό θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τις πολιτισμικές επιρροές που υπέστη η Λατινική Αμερική, την πορεία της έως τώρα και φυσικά τον τρόπο που όλα αυτά επηρέασαν την οικονομία της. Γιατί η κοινωνία και η γενικότερη συνείδηση των ανθρώπων είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την οικονομική ευδαιμονία.
Ο γεωγραφικός χώρος:
Πολλές φορές έχουμε στο νου μας, ότι η συγκεκριμένη περιοχή περιλαμβάνει μόνο το νότιο ηπειρωτικό κομμάτι της Αμερικής. Η αλήθεια είναι όμως, ότι καταλαμβάνει ένα κομμάτι της Βορείου Αμερικής, δηλαδή το Μεξικό, την μέσο-Αμερική και τέλος τη Νότια Αμερική. Επίσης σε αυτή κατατάσσονται και πολλά κομμάτια της Καραϊβικής Θάλασσας, επομένως η Λατινική Αμερική έχει και νησιωτικό μέρος. Βρέχεται τόσο από τον Ειρηνικό όσο και από τον Ατλαντικό Ωκεανό. Πρόκειται για μία περιοχή με μεγάλο βαθμό διαφορετικότητας, όσον αφορά τις κουλτούρες και τους ανθρώπους που την απαρτίζουν, όλοι όμως οι λαοί που βρίσκονται στο έδαφος της ηπείρου μοιράζονται πολλές κοινές ιστορικές εμπειρίες, κοινές γλωσσικές βάσεις και κοινές πολιτισμικές επιρροές.
Η αρχή των πάντων:
Η ιστορία της αμερικανικής ηπείρου ξεκινά σχετικά πρόσφατα με την ανακάλυψή της γύρω στο 1500 μ.Χ. περίπου. Παρόλο όμως που η ιστορία της ξεκινά τόσο αργά, χαρακτηρίζεται από πληθώρα γεγονότων και σημαντικών λεπτομερειών. Συνομωσίες, δολοπλοκίες, πόλεμοι, βαρβαρότητες αλλά και ελπίδα και αγώνας για την ελευθερία και τη δικαιοσύνη είναι τα βασικά πράγματα που χαρακτηρίζουν τα γεγονότα της περιοχής. Επομένως είναι αδύνατο να αναφέρουμε όλα όσα συνέβησαν, θα κάνουμε όμως μία σύντομη ανασκόπηση παραθέτοντας τα πιο σημαντικά πράγματα.
Όπως είναι γενικότερα γνωστό, η Αμερική ανακαλύφθηκε από τον Χριστόφορο Κολόμβο. Αυτό που μπορεί να μην είναι τόσο γνωστό είναι ότι ο τελευταίος είχε ζητήσει αρχικά τη συνδρομή των Πορτογάλων για την υποστήριξη των αποστολών του, αλλά όταν οι τελευταίοι του αρνήθηκαν, τότε κατέφυγε στους Ισπανούς. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί λεπτομέρεια αρχικά, αλλά είναι ένα γεγονός το οποίο έπαιξε σημαντικό ρόλο από εκεί και έπειτα.
Οι Ισπανοί στην αρχή των εξερευνήσεών τους εστίασαν σε ένα κομμάτι της Καραϊβικής Θάλασσας, το οποίο ήταν πλούσιο σε χρυσό και μεταλλεύματα. Σύντομα τα μεταλλεύματα αυτά έγιναν η βάση της Ισπανικής οικονομίας. Γενικότερα όλες οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν περιέλθει σε ένα κοινωνικό και οικονομικό τέλμα την εποχή εκείνη, επομένως η εξεύρεση νέων πόρων ήταν ζήτημα επιβίωσης. Όταν λοιπόν αυτές οι περιοχές της Καραϊβικής εξάντλησαν τους πόρους τους, τότε δημιουργήθηκε η ανάγκη για επιπλέον εξερεύνηση προς την πλευρά της Αμερικής.
Οι Πορτογάλοι:
Ο Χριστόφορος Κολόμβος ανακάλυψε πολλά νέα νησιά στον Ατλαντικό Ωκεανό κατά την διάρκεια των ταξιδιών του, όμως οι Πορτογάλοι ισχυρίζονταν ότι τα είχαν ήδη ανακαλύψει πρώτοι. Και αυτό ήταν μόνο οι αρχή από τις διαμάχες που επρόκειτο να ακολουθήσουν. Οι δύο χώρες βρίσκονταν ανέκαθεν σε διαμάχη μεταξύ τους και αν συνδυάσουμε την οικονομική στενότητα της εποχής, καταλαβαίνουμε τη βαρύτητα που είχε η ανακάλυψη αυτών των περιοχών και για τα δύο μέρη. Προκειμένου να διευθετηθούν οι διαφορές αυτές, συνάφθηκαν αρκετές συμφωνίες μεταξύ των δύο μερών, οι οποίες είχαν στόχο να ρυθμίσουν τον έλεγχο των εν λόγω περιοχών.
Η επικύρωση των συμφωνιών αυτών γινόταν από τον Πάπα, καθότι η Ισπανία και η Πορτογαλία αποτελούσαν τις ισχυρότερες δυνάμεις της εποχής υπό την επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας. Τελικά σχηματίστηκε μία νοητή γραμμή, η λεγόμενη «Αλεξανδρινή Γραμμή», η οποία χώριζε τις περιοχές που ήλεγχαν οι Ισπανοί και τις περιοχές που ήλεγχαν οι Πορτογάλοι. Κάτι τέτοιο βοήθησε στο να αποφευχθεί μία ένοπλη σύγκρουση μεταξύ των δύο χωρών, οι οποίες μάλιστα πριν τη διευθέτηση είχαν αρχίσει ήδη τις προπαρασκευαστικές διαδικασίες του πολέμου. Σε περίπτωση που δεν επενέβαινε η εκκλησία, θα λάμβανε χώρα ένας πολύ μεγάλος πόλεμος, με αμέτρητους νεκρούς και καταστροφικές συνέπειες για την οικονομία της εποχής, όχι μόνο για τις άμεσα εμπλεκόμενες χώρες, αλλά και για τους εμπορικούς εταίρους αυτών.
Με την υιοθέτηση της Αλεξανδρινής Γραμμής, οι Πορτογάλοι εξερεύνησαν περισσότερο τις περιοχές που «κέρδισαν» και με τον τρόπο αυτό οδηγήθηκαν στην ανακάλυψη της Βραζιλίας. Η επέκτασή τους στο εσωτερικό της αμερικανικής ηπείρου θα μπορούσε να ξεσηκώσει αντιδράσεις από την πλευρά των Ισπανών, κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβη, καθώς η περιοχή της Βραζιλίας ήταν πολύ φτωχότερη σε μεταλλεύματα και φυσικούς πόρους σε σχέση με τις περιοχές που είχαν στην κατοχή τους οι Ισπανοί. Ουσιαστικά η Βραζιλία ήταν εκτός των Ισπανικών ενδιαφερόντων.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι Πορτογάλοι συνέβαλλαν καθοριστικά στην εξερεύνηση της περιοχής. Επίσης επηρέασαν σημαντικά την πορεία των πραγμάτων εισάγοντας το δουλεμπορικό σύστημα. Κάτι τέτοιο έχει τεράστιες συνέπειες για την πολιτισμική και εθνολογική μίξη των ανθρώπων της Λατινικής Αμερικής, τις αντιλήψεις τους για την διεκδίκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για την οικονομία της περιοχής και γενικότερα για όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Επίσης το εμπόριο δούλων ήταν μοιραίο (όπως είναι και λογικό) για τους ανθρώπους που το υπέστησαν, καθώς και για τις χώρες τους συνολικά.
Η Encomienda και το εμπόριο δούλων:
Οι Ισπανοί δημιούργησαν ένα ιδιαίτερο νομικό καθεστώς, προκειμένου να διαχειριστούν τους ιθαγενείς της περιοχής. Το καθεστώς αυτό ονομάστηκε αρχικά “Encomienda”, από το ισπανικό ρήμα encomendar, που σημαίνει ουσιαστικά «εμπιστεύομαι». Η αρχική πρόθεση του νομικού αυτού καθεστώτος ήταν να περιοριστεί η κακομεταχείριση των ντόπιων. Στην ουσία όμως η Encomienda προέβλεπε ότι οι Ισπανοί μπορούσαν να εισπράξουν υποχρεωτικό φόρο από τους ντόπιους είτε σε χρυσό, είτε σε είδος, είτε σε εργασία, πράγμα το οποίο ουσιαστικά κατέστησε τους ιθαγενείς υποτελείς.
Η Encomienda υποκαταστάθηκε από ένα άλλο νομικό καθεστώς την Hacienda, η οποία εξακολουθούσε να είναι βλαπτική για τους ντόπιους πληθυσμούς, καθώς και για τους σκλάβους που αγοράστηκαν και ήρθαν αργότερα. Πολλοί προσπάθησαν να δραπετεύσουν από το καθεστώς αυτό, αλλά ελάχιστοι τα κατάφεραν. Η κακομεταχείριση και η τιμωρία ήταν μία καθημερινότητα για τους ανθρώπους αυτούς. Μάλιστα σε κάποιες περιοχές το καθεστώς της Hacienda υπήρχε μέχρι και τη δεκαετία του 1950, όπως για παράδειγμα στη Βολιβία. Το καθεστώς αυτό προσέδωσε πλούτο στους τοπικούς άρχοντες (Encomiendos), οι οποίοι μπόρεσαν λόγω της νέας οικονομικής τους κατάστασης να εισάγουν έναν σημαντικό αριθμό σκλάβων από την Αφρική. Έτσι λοιπόν πολλοί άνθρωποι της Αφρικανικής ηπείρου ζουν μέχρι και σήμερα σε διάφορες περιοχές της Λατινικής Αμερικής και ιδιαίτερα στην περιοχή της Καραϊβικής.
Η ανεξαρτησία:
Η «φλόγα» για τον πόλεμο της ανεξαρτησίας ξεκίνησε ουσιαστικά μέσα από την ίδια την Ισπανία. Η τελευταία βρισκόταν υπό την κυριαρχία του οίκου των Αψβούργων, μέχρι που το 1700 μ.Χ. περίπου, πέθανε και ο τελευταίος τους απόγονος, ο Κάρολος ΙΙ. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η Ισπανία βρισκόταν σε καθεστώς παρακμής. Ο Κάρολος ήταν φιλάσθενος, αδύναμος και αδιαφορούσε για τις εξελίξεις γύρω του. Επίσης λόγω γενετικών διαταραχών ήταν ανίκανος να αποκτήσει απογόνους. Πριν πεθάνει όμως όρισε ως διάδοχό του τον εγγονό του Λουδοβίκου ΙΔ΄ της Γαλλίας, ο οποίος ανήκε στον οίκο των Βουρβόνων.
Οι Βουρβόνοι (Bourbons), λοιπόν, παρέλαβαν μία αυτοκρατορία που βρισκόταν σε στρατιωτική και οικονομική παρακμή. Προκειμένου να αντιστρέψουν την κατάσταση εισήγαγαν μία σειρά από μεταρρυθμίσεις, που έμειναν γνωστές στην ιστορία ως «Μεταρρυθμίσεις των Βουρβόνων». Οι μεταρρυθμίσεις αυτές στόχευαν, μεταξύ άλλων, και στον περιορισμό των δικαιωμάτων των αποικιών της Ισπανικής Αυτοκρατορίας στην Αμερική. Οι Βουρβόνοι οραματίζονταν μάλιστα να δημιουργήσουν ένα αποικιακό καθεστώς παρόμοιο με αυτό που διατηρούσαν η Αγγλία και η Γαλλία στην Αφρική. Το γεγονός αυτό δεν άρεσε καθόλου στους Κρεολούς, τους τοπικούς άρχοντες της Λατινικής Αμερικής, οι οποίοι είχαν μεν γεννηθεί σε αμερικανικό έδαφος, προέρχονταν όμως από Ισπανούς γονείς.
Η εξέγερση, βέβαια, ήταν κάτι που πήρε αρκετό καιρό για να συμβεί και εξελίχθηκε σταδιακά. Οι μορφωμένοι Κρεολοί είχαν πρόσβαση στις ιδέες του Διαφωτισμού, οι οποίες είχαν αρχίσει να διαδίδονται στην Ευρώπη. Έτσι λοιπόν δημιουργήθηκε ένα αίσθημα καθήκοντος ανάμεσά τους, το οποίο τους πρόσταζε να πολεμήσουν για τα δικαιώματά τους.
Εκείνο όμως που πραγματικά ξύπνησε το φρόνημα των κατοίκων της αμερικανικής ηπείρου, ήταν ο ίδιος ο χειρισμός των Ισπανών απέναντί τους. Το 1795, λοιπόν, (λίγο μετά τη Γαλλική επανάσταση, η οποία είχε λάβει χώρα το 1789) η Ισπανία σύναψε συμμαχία με τη Γαλλία. Αυτό το γεγονός προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Αγγλίας. Η τελευταία χρησιμοποίησε τις ναυτικές της δυνάμεις, προκειμένου να περιορίσει, αρχικά, και τελικά να ανακόψει τελείως κάθε θαλάσσια επικοινωνία μεταξύ της Ισπανίας και των αποικιών της στην Αμερική. Αυτό επέτρεψε στους λατινοαμερικάνους να ασκήσουν εμπορική δραστηριότητα με τρίτες χώρες, εκτός της Ισπανίας, με την οποία ήταν αναγκασμένοι να διατηρούν αποκλειστικές εμπορικές σχέσεις μέχρι τότε. Αυτό «άνοιξε ακόμη περισσότερο την όρεξη» των Κρεολών για οικονομική και πολιτική ανεξαρτησία.
Από εκεί και έπειτα ακολούθησε μία σειρά γεγονότων, όπως για παράδειγμα ο φυλακισμός του Ισπανού βασιλιά Καρόλου (από τον οίκο των Βουρβόνων) και του γιου του Φερδινάνδου από τον Ναπολέοντα, η πολιτική κρίση που ακολούθησε με τοπικές χούντες που ιδρύθηκαν σε όλες τις ισπανόφωνες περιοχές στο όνομα του βασιλιά, η δημιουργία νέου κοινοβουλίου στο Cadiz, το οποίο αρνήθηκε εκ νέου ίση εκπροσώπηση στους Κρεολούς, η απώλεια της εμπιστοσύνης του ισπανικού λαού προς το βασιλικό καθεστώς και άλλα. Όλα αυτά οδήγησαν τους Κρεολούς στο να σχηματίσουν δικές τους αυτόνομες κυβερνήσεις και επαναστατικά κινήματα και τελικά να εξεγερθούν εναντίον του στέμματος.
Οι δύο κυριότερες επαναστατικές κινήσεις προέρχονταν, η μία από τον Βορρά υπό την ηγεσία του διάσημου Simon Bolivar, και η άλλη από το Νότο υπό την ηγεσία του José de San Martín. Ακολούθησε ένας μεγάλος πόλεμος, με πολλά γεγονότα και λεπτομέρειες στον οποίο αναμείχθηκαν και οι Βρεττανοί από τον Βορρά της Αμερικανικής ηπείρου. Οι συγκρούσεις για την ανεξαρτησία των αποικιών της Λατινικής Αμερικής ξεκίνησαν το 1806. Τελικά το 1823 ο τότε πρόεδρος των Η.Π.Α., Τζέιμς Μονρόε, εξέδωσε το περίφημο δόγμα Μονρόε (Monroe Doctrine), το οποίο μάλιστα εγκρίθηκε και από την Βρετανική Κυβέρνηση. Το δόγμα αυτό ήταν μία προειδοποίηση προς τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, προκειμένου οι τελευταίες να σταματήσουν να επεμβαίνουν στα πράγματα του δυτικού ημισφαιρίου (δηλαδή της αμερικανικής ηπείρου). Ουσιαστικά το δόγμα αυτό επεσήμανε και την ανεξαρτησία των αμερικανικών αποικιών, τόσο στον Βορρά όσο και στο Νότο.
Λατινική Αμερική: η συνέχεια
Από εκεί και έπειτα κάθε χώρα της Λατινικής Αμερικής ήρθε αντιμέτωπη με πληθώρα προβλημάτων και προκλήσεων. Κάποιες χώρες κατάφεραν να περάσουν στη σφαίρα του ανεπτυγμένου κόσμου και να προοδεύσουν σε όλους τους τομείς, ενώ κάποιες άλλες χώρες μαστίζονται από την αδικία, τον ολοκληρωτισμό και την εγκληματικότητα. Τα ιστορικά γεγονότα που περιγράφουμε πιο επάνω, έθεσαν τις βάσεις για την πορεία των επί μέρους κρατών και για τις διεθνείς τους σχέσεις, επομένως επηρέασαν την οικονομική τους πορεία και το επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης. Το επόμενο διάστημα το Ραντάρ Αναπτυσσόμενων Χωρών θα ασχοληθεί με την περίπτωση της κάθε χώρας ξεχωριστά. Στο επόμενο μέρος του άρθρου θα αναλύσουμε την στρατηγική και οικονομική σημασία της Λατινικής Αμερικής και τον ρόλο της στο διεθνές οικονομικό σύστημα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Empire in the Americas, Portuguese, encyclopedia.com, Retrieved from here
- Treaty of Tordesillas, www.encyclopedia.com, Retrieved from here
- French Guiana, Encyclopedia Britannica, Retrieved from here
- Hacienda, Encyclopedia Britannica, Retrieved from here
- Bourbon Reforms, Wikipedia, Retrieved from here
- Creole peoples, Wikipedia, Retrieved from here
- Bourbon claim to the Spanish throne, Wikipedia, Retrieved from here
- Latin American Revolutions, Free-Man Pedia, Retrieved from here
- The Monroe Doctrine, ourdocuments.gov, Retrieved from here
- Monroe Doctrine, American History, Encyclopedia Britannica, Retrieved from here
- The Anglo-Spanish War (1715-1722), Historica Wiki, Retrieved from here
- History of Latin America, Encyclopedia Britannica, Retrieved from here
- Η αιμομιξία εξαφάνισε τους Αψβούργους, Steve Connor, Εφημερίδα Το Βήμα, Διαθέσιμο εδώ
