Η «Ένδοξη Επανάσταση» του 1688: Ένα παιχνίδι εξουσίας και ένα σημείο τομής του βρετανικού συνταγματισμού

Του Βασίλη Πλαΐτη,

Η Μεγάλη Βρετανία έδειξε μια σχετική σταθερότητα στην πολιτική της κατάσταση κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, σε σύγκριση με την ηπειρωτική Ευρώπη, η οποία ταλανιζόταν από ισχυρά επαναστατικά κινήματα (ιδιαίτερα η Γαλλία). Αυτό οφείλεται εν μέρει στα κεκτημένα των επαναστάσεων και εμφυλίων του 17^ου αιώνα, τα οποία παρέδωσαν στη χώρα ένα καθεστώς συνταγματικής μοναρχίας, που στηριζόταν σε μια ιδιαίτερα δραστήρια Βουλή των Κοινοτήτων. Ένα από αυτά τα κινήματα ήταν η «Ένδοξη Επανάσταση» του 1688, με σημαντικές προεκτάσεις στην αγγλική ιστορία, η οποία θα εξεταστεί παρακάτω.

Η διήγησή μας ξεκινά το 1658, όταν πεθαίνει ο λόρδος-προστάτης της Κοινοπολιτείας της Μεγάλης Βρετανίας, Όλιβερ Κρόμγουελ. Ούτε ο γιος του ούτε οι υπόλοιπες αντιμαχόμενες παρατάξεις κατάφεραν να διατηρήσουν την εξουσία, με αποτέλεσμα το 1660 να επιστρέψει το μοναρχικό καθεστώς, υπό τον γιο του εκτελεσθέντα Καρόλου Α’, Κάρολο Β’. Ο Κάρολος Β’ επιχείρησε να επαναφέρει την κατάσταση όπως ήταν προ του 1649 (έτος εκτέλεσης του Κάρολου Α’), προσπαθώντας να συγκροτήσει ένα φιλομοναρχικό Κοινοβούλιο και να επιβάλλει την Αγγλικανική Εκκλησία στη χώρα, ειδικά σε καθολικούς και αντιφρονούντες προτεστάντες, αν και αυτό ίσως δεν ήταν προσωπική του επιθυμία. Αργότερα, ο Άγγλος μονάρχης προσπάθησε να προωθήσει την ανεκτικότητα απέναντι στους καθολικούς. Ωστόσο, το Κοινοβούλιο και ο απλός λαός της Αγγλίας αντέδρασαν έντονα (όντες αντικαθολικοί), με αποτέλεσμα ο Κάρολος να αναδιπλωθεί και να προωθήσει αντικαθολικούς νόμους (1673-78: Test Acts, νόμοι που απέκλειαν τους καθολικούς από δημόσια αξιώματα και καθήκοντα). Ωστόσο, όταν οι ριζοσπαστικοί αντικαθολικοί Whigs (Ουίγοι) προσπάθησαν να αποκλείσουν τον καθολικό αδελφό του βασιλιά και διάδοχό του, Ιάκωβο, από τη διαδοχή, ηττήθηκαν από τον βασιλιά και τους κοινοβουλευτικούς υποστηρικτές του, τους Tories (Τόρηδες). Έτσι, το 1685, ο Ιάκωβος διαδέχτηκε τον αδελφό του ως Ιάκωβος Β’ της Αγγλίας και Ιάκωβος Ζ’ της Σκωτίας.

Ο Ιάκωβος Β’ αντιμετώπισε εξεγέρσεις ήδη από την αρχή της βασιλείας του, τις οποίες κατέπνιξε σχετικά εύκολα. Αυτές αποτέλεσαν την αφορμή συγκρότησης μεγάλου στρατού εν καιρώ ειρήνης, κίνηση που προκάλεσε δυσφορία. Ταυτόχρονα, ακολούθησε μια πολιτική υπέρ του καθολικισμού, με την έκδοση, το 1687, της Διακήρυξης της Επιείκειας (Declaration of Indulgence), η οποία έδειχνε αυξημένη ανεκτικότητα στους καθολικούς και σε αντιφρονούντες προτεστάντες. Τη Διακήρυξη αυτή επέβαλλε αυταρχικά, διαλύοντας το Κοινοβούλιο και οδηγώντας σε δίκη ορισμένους επισκόπους, οι οποίοι αρνήθηκαν να την υποστηρίξουν. Επίσης, προσπάθησε να ανατρέψει τις διατάξεις που απαγόρευαν την εμπλοκή καθολικών στον δημόσιο βίο, διορίζοντας καθολικούς στο προσωπικό του συμβούλιο. Αν και οι πράξεις του προκαλούσαν δυσαρέσκεια, δεν υπήρχε επαναστατική δυναμική, επειδή δεν είχε αποκτήσει άρρενα διάδοχο, και έτσι θα τον διαδεχόταν η κόρη του Μαρία, γυναίκα του ηγέτη της Ολλανδίας, Γουλιέλμου της Οράγγης (αμφότεροι προτεστάντες). Αυτό άλλαξε τον Ιούνιο του 1688, όταν ο Ιάκωβος Β’ απέκτησε γιο. Η εξέλιξη αυτή, μαζί με τις καθόλου δημοφιλείς πρακτικές του Ιακώβου, αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα για το ξέσπασμα της Επανάστασης.

Έτσι, στις 30 Ιουνίου, επτά ευγενείς έστειλαν επιστολή στον Γουλιέλμο της Οράγγης, ζητώντας του να παρέμβει υπέρ των συνταγματικών δικαιωμάτων και να ανατρέψει αυτόν τον μονάρχη. Η επιστολή αυτή, όπως και το κίνημα εν γένει, είχε επηρεαστεί εν πολλοίς από τη φιλοσοφία του Τζον Λοκ, κατά την οποία ο μονάρχης διοικεί τον λαό με συγκεκριμένους περιορισμούς και όρους. Αν ο μονάρχης παραβεί τους όρους αυτούς (το λεγόμενο «κοινωνικό συμβόλαιο») και καταστεί άδικος και βίαιος, τότε ο λαός έχει το δικαίωμα να τον ανατρέψει και να τοποθετήσει άλλο μονάρχη. Άλλωστε, και ο ίδιος ο Λοκ ήταν με την πλευρά των Ουίγων, υποστηρίζοντας την παρέμβαση του Γουλιέλμου Γ’. Από την άλλη, ο Ολλανδός ηγεμόνας ωφελούνταν από μια τέτοια εξέλιξη, καθώς θα κατάφερνε να εντάξει την Αγγλία στην αντιγαλλική του συμμαχία και να ενισχύσει το ολλανδικό κράτος. Έτσι, ξεκίνησε η αποστολή του Γουλιέλμου από την Ολλανδία στις 19 Οκτωβρίου, η οποία έφτασε, με 21.000 έμπειρους στρατιώτες και ισχυρή ναυτική δύναμη, στο Torbay της νότιας Αγγλίας, στις 5 Νοεμβρίου.

Έχοντας τη στήριξη πολλών ευγενών, ο Γουλιέλμος πορεύτηκε σχετικά εύκολα προς το Λονδίνο, καθώς δεν αντιμετώπισε ισχυρή αντίσταση σε πολλά σημεία. Ταυτόχρονα, ο Ιάκωβος Β’ προσπάθησε να διατηρήσει τη θέση του, στέλνοντας στρατό απέναντι στον Γουλιέλμο. Όμως, οι περισσότεροι Άγγλοι στρατιώτες (και ευγενείς) αυτομόλησαν στο στρατόπεδο του Γουλιέλμου. Έτσι, ο Ιάκωβος δοκίμασε μια άλλη τακτική, καλώντας τους ευγενείς και τους επισκόπους σε διαπραγματεύσεις. Αυτή επίσης απέτυχε, με αποτέλεσμα ο Ιάκωβος να θεωρήσει (λανθασμένα) ότι η ζωή του βρίσκεται σε κίνδυνο. Έτσι, στις 10 Δεκεμβρίου, επιχείρησε να διαφύγει στη σύμμαχο Γαλλία, αλλά την επόμενη ημέρα συνελήφθη από ψαράδες στην περιοχή και επέστρεψε στο Λονδίνο. Ωστόσο, ο Γουλιέλμος (που έφθασε στο Λονδίνο στις 18) τον βοήθησε να διαφύγει και στις 23 ο Ιάκωβος έφυγε για τη Γαλλία, επιτυχημένα αυτήν τη φορά.

Οι συνέπειες της «Ένδοξης Επανάστασης» ήταν αρκετές και δεν εντοπίζονται μόνο στο πολιτικό ή συνταγματικό πεδίο. Όσον αφορά αυτό, στις 13 Φεβρουαρίου του 1689 έγιναν συμβασιλείς ο Γουλιέλμος και η σύζυγός του Μαρία (διάδοχος του Ιακώβου). Λόγω αυτού, αποδέχτηκαν τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων (Bill of Rights), η οποία όριζε τους περιορισμούς της βασιλικής εξουσίας και ισχυροποιούσε σημαντικά το Κοινοβούλιο (κοινοβουλευτικός έλεγχος δημοσίων και βασιλικών δαπανών, συχνές αλλαγές κοινοβουλευτικής σύνθεσης). Βέβαια, αρκετές διατάξεις της Διακήρυξης ήταν έντονα αντικαθολικές, καθώς οριζόταν ότι κανένας καθολικός δεν θα μπορούσε να γίνει βασιλιάς της Αγγλίας (έγινε νόμος το 1701 ως Act of Settlement). Η αλλαγή αυτή συνετέλεσε στην άνοδο του οίκου του Αμβούργου στον βρετανικό θρόνο το 1714, από τον οποίο προήλθε η βασίλισσα Βικτώρια και από τον οποίο κατάγεται η σημερινή βρετανική βασιλική οικογένεια. Έπειτα, οι γεωπολιτικές επιδιώξεις του Γουλιέλμου (χρειαζόταν την αγγλική στήριξη ενάντια στη Γαλλία) προκάλεσαν αγγλογαλλικό πόλεμο, ο οποίος δημιούργησε μεγάλες οικονομικές ανάγκες, κάτι που οδήγησε στην ίδρυση της Τράπεζας της Αγγλίας το 1694, ώστε να ενισχυθεί η οικονομική ρευστότητα. Έτσι, όταν ολοκληρώθηκε ο πόλεμος, στη Μεγάλη Βρετανία είχε αναπτυχθεί σημαντικά ο τομέας της συλλογής φόρων και το τραπεζικό σύστημα, βοηθώντας την οικονομική ανάπτυξη του βασιλείου.

Τέλος, αρκετοί σύγχρονοι ιστορικοί αμφισβητούν τη χρήση του επιθέτου «Ένδοξη» για την επανάσταση του 1688, καθώς είχε αρκετές συνέπειες που δεν θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ένδοξες. Για παράδειγμα, η Σκωτία και η (έντονα καθολική) Ιρλανδία επαναστάτησαν έντονα στις αντικαθολικές διατάξεις που προωθηθήκαν μετά την πτώση του Ιακώβου Β’. Οι εξεγέρσεις που ξέσπασαν εκεί ήταν ιδιαίτερα έντονες και καταπνίγηκαν αρκετά βίαια από τον στρατό του Γουλιέλμου. Μάλιστα, στην Ιρλανδία, ο Ιάκωβος Β’ έφτασε για να διεκδικήσει τον θρόνο του με γαλλικό στρατό, αλλά ηττήθηκε από τον Γουλιέλμο και έφυγε πάλι για τη Γαλλία, όπου πέθανε το 1701. Ωστόσο, οι προσπάθειες των Ιακωβιτών συνεχίστηκαν μέχρι το 1745 (από τον γιο του Ιακώβου, τον Ιάκωβο-Εδουάρδο), όταν και ηττήθηκαν από τις αγγλικές δυνάμεις της νέας δυναστείας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Berstein S., Milza P. (1997), Ιστορία της Ευρώπης, Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα ευρωπαϊκά κράτη (5^ος – 18^ος αι), τ. Α’, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σελ. 419-420, 426-430.
• Dr. E. Vallance, “The Glorious Revolution”, από την ιστοσελίδα του BBC. Διαθέσιμο εδώ.
• Πληροφορίες για την Ένδοξη Επανάσταση από την ιστοσελίδα του αγγλικού Κοινοβουλίου. Διαθέσιμο εδώ.
• Schwoerer, Lois G. “Locke, Lockean Ideas, and the Glorious Revolution.” Journal of the History of Ideas, vol. 51, no. 4, 1990, pp. 531–548. Διαθέσιμο εδώ.