Της Μαρίας Σαρρή,
Βρισκόμαστε στην περίοδο της Res Publica, της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, και θα χαρακτηρίζαμε το κλίμα της πολιτικής σκηνής της Συγκλήτου αρκετά τεταμένο. Βασικοί πρωταγωνιστές θα είναι ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων και ο Λεύκιος Σέργιος Κατιλίνας, οι οποίοι δεν δίστασαν να έρθουν σε ρήξη παρά τα κοινά βιώματά τους. Οφείλουμε, όμως, αρχικά να ερευνήσουμε την προσωπικότητα και τον αγώνα του Κατιλίνα, προτού του αποδώσουμε την ευθύνη της συνωμοσίας.
Ο Λεύκιος Σέργιος Κατιλίνας γεννήθηκε σε μια αριστοκρατική οικογένεια πατρικίων, αποφασισμένος να την αναδείξει και να επαναφέρει τις αξίες της. Ήταν ένας χαρισματικός άνθρωπος που απολάμβανε τις ηδονές της ζωής και ο ίδιος ο Κικέρων τον είχε χαρακτηρίσει ευφυή και φιλόδοξο. Αυτές οι αρετές ήταν σημαντικές για κάποιον, ο οποίος επιθυμούσε να ασχοληθεί με την πολιτική εκείνη την εποχή, ιδιαίτερα σε μια περίοδο κοινωνικών και οικονομικών αναταραχών. Υπηρέτησε υπό την επίβλεψη του Πομπήιου Στράβωνος, όπου είναι και πιθανό να γνώρισε τον Κικέρωνα, αλλά και ως αντιστράτηγος υπό τον Σύλλα, ο οποίος τον κάλεσε να συμμετάσχει στις προγραφές του.
Ο Κατιλίνας κατηγορήθηκε ότι προέβη σε ποικίλες πράξεις μοιχείας, αιμομιξίας και δολοφονίας, ενώ ο Κικέρωνας μιλά στον πρώτο λόγο του Κατά Κατιλίνα για την δολοφονία της πρώτης του γυναίκας, προκειμένου να νυμφευθεί την δεύτερη. Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε όμως, ότι οι Ρωμαίοι πολιτικοί δεν δίσταζαν καθόλου να υπερβάλλουν απέναντι στον αντίπαλό τους και ότι τέτοιες κατηγορίες είναι πολύ πιθανό να ήταν αποτέλεσμα μιας επίθεσης από την πλευρά του Κικέρωνα, έτσι ώστε να προσάψει ευθύνες και να χαλάσει την εικόνα του πολιτικού του αντιπάλου.
Στις εκλογές της Συγκλήτου, το 66 π.Χ., η υποψηφιότητα του Κατιλίνα δεν έγινε αποδεκτή από τον Λεύκιο Τύλλιο, καθώς εκκρεμούσε δίκη, η οποία βασιζόταν σε φημολογίες για κλοπή, όταν ο Κατιλίνας ήταν διοικητής στην ρωμαϊκή επαρχία της Αφρικής. Παραθέτουμε τα σχόλια του T. P. Wiseman σχετικά με την λογική πίσω από την απόφαση του Λεύκιου Τύλλιου: “If he [Catiline] was elected, or even allowed to stand, it would be a deplorable victory for corruption over the rule of law.”
Ύστερα από αυτήν την απόρριψη, τα νερά θολώνουν και ο ρόλος του Κατιλίνα φαίνεται να μας δημιουργεί ερωτηματικά. Υπάρχουν εικασίες ότι ο Σύλλας και ο συνεργός του σχεδίαζαν να δολοφονήσουν τους νικητές των εκλογών και να τοποθετήσουν τους εαυτούς τους στη θέση τους. Ο Κατιλίνας φαίνεται να ήταν συνεργός αυτού του σχεδίου, που όχι μόνο θα ανέτρεπε τη δημοκρατία, αλλά θα οδηγούσε και σε μεγάλη σφαγή ανθρώπων της αριστοκρατικής τάξης. Αυτό αποτελεί και την γνωστή «πρώτη Κατιλιναϊκή συνωμοσία».
Είναι υψίστης σημασίας να αναφέρουμε ότι η κατηγορία αυτή είναι αρκετά δύσκολο να αληθεύει. Ο Κατιλίνας, σε αντίθεση με τον Σύλλα, δεν είχε ιδιαίτερο λόγο να πάρει μέρος σε αυτήν την εξέγερση. Ειδικά, όταν ένας συγκλητικός, ο οποίος επρόκειτο να είναι και θύμα, τάχθηκε στην συνέχεια υπέρ του Κατιλίνα και τον υποστήριξε. Όσον αφορά τις κατηγορίες για κλοπή στην Αφρική, με μεγάλη μας έκπληξη παρατηρούμε τον Κικέρωνα να γράφει στον φίλο του Αττικό πως σκέφτεται να υποστηρίξει τον Κατιλίνα στην δίκη, όμως αυτό γρήγορα αλλάζει, όταν ο τελευταίος συμμαχεί με τον Αντώνιο εναντίον του εν δυνάμει υποστηρικτή του. Η σχέση μεταξύ Κικέρωνα και Κατιλίνα αρχίζει να κλονίζεται.
Ο Κικέρωνας από την άλλη πλευρά είναι ένας πολιτικός novus homo, ο πρώτος στην οικογένειά του που εισέρχεται στην Σύγκλητο. Έχει έντονο το αίσθημα της ευθύνης και της τήρησης του νόμου. Βασικές του αρχές είναι η σταθερότητα, η ειρήνη και η τάξη. Γρήγορα γίνεται αγαπητός και ανέρχεται στα αξιώματα.
Στις εκλογές του 63 π.Χ., ο Κατιλίνας προκαλεί με τον λόγο του, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι: «ακόμα και αν πέσει φωτιά στην περιουσία μου, εγώ δεν θα την σβήσω μόνο με νερό, αλλά θα φέρω ακόμα και την καταστροφή.» Ο Κικέρων σπεύδει να τον αμφισβητήσει, να κάνει λόγο για βίαιες συμπεριφορές. Έτσι, καταφέρνει να κάνει την Σύγκλητο να διστάσει, όμως εκείνη μένει τελικά αμετάβλητη, γνωρίζοντας ότι ο ίδιος είναι ένας «καινούργιος» και δεν εγγυάται κανείς γι’ αυτόν και τον λόγο του. Την ημέρα των εκλογών, λοιπόν, εμφανίζεται με έναν σωματοφύλακα, φορώντας προστήθιο πανοπλίας μέσα από την τήβεννό του, ούτως ώστε να προξενήσει στους πολίτες τον φόβο, βλέποντας έναν από τους συγκλητικούς να αισθάνεται ανασφάλεια. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Κικέρων ήταν άξιος χειριστής του λόγου μέσα από την ρητορική του, αλλά και των συναισθημάτων του πλήθους. Όπως και ο ίδιος είπε: «Στις εκλογές, μια ξαφνική αλλαγή απόψεων είναι σημαντική, ειδικά όταν τείνει προς έναν καλό άνθρωπο, του οποίου η υποψηφιότητα παρέχεται με πολλά άλλα πλεονεκτήματα.»
Το ερώτημα που προκύπτει εδώ είναι πώς το πλήθος των ανθρώπων που παρακολουθούν, αντιδρά. Μερικοί τάσσονται υπέρ των populares, ενώ άλλοι υπέρ των optimates που είναι οι δύο βασικές ιδεολογίες της πολιτικής σκηνής της Ρώμης. Ο Κικέρων έχει σημειωθεί ότι κατάφερνε με τον λόγο του να συνδυάζει και τις δύο ιδεολογίες. Το πρόβλημα που επικρατούσε στην κοινωνία ήταν οικονομικό. Μετά από τις πολυετείς επεκτατικές εκστρατείες, πολλοί στρατιώτες δεν κατάφερναν να διατηρήσουν το χωράφι τους, ενώ οι αριστοκράτες πολύ συχνά το αγόραζαν και οι φτωχοί αναζητούσαν εργασία στην πόλη ή δέχονταν να εργάζονται κάτω από την εξουσία των ισχυρών.
Παρόλο που η καταγωγή του Κατιλίνα ήταν αριστοκρατική, ο ίδιος είχε καταφέρει να κερδίσει την υποστήριξη της μάζας, των καταπιεσμένων, αλλά και ανθρώπων που ήταν πρόθυμοι να προσφύγουν στη χρήση βίας, προκειμένου να διεκδικήσουν μια καλύτερη ζωή. Εκμεταλλευόμενος, λοιπόν, αυτήν τους την ανάγκη κατάφερε, παρά τις δύο αποτυχημένες του προσπάθειες, να εκλεγεί και να διατηρήσει υποστηρικτές ανάμεσα στο πλήθος, που αργότερα θα χρησιμοποιήσει στην πορεία του προς την Ρώμη.
Ο Κατιλίνας, μέχρι και την τελευταία στιγμή, φαίνεται να είναι αθώος απέναντι στις φήμες που τον θέλουν να συνωμοτεί εναντίον της Ρώμης. Όμως, ο Κικέρων είναι μεθοδικός και υπομονετικός. Βρίσκει την πηγή πληροφόρησής του στη Φούλβια, μια επιφανή γυναίκα της εποχής, η οποία διατηρούσε εξωσυζυγική σχέση με ένα μέλος της σκευωρίας και φροντίζει να ενημερώσει έγκαιρα τον Κικέρωνα. Ακόμη, το 63 π.Χ., ο Μάνλιος συγκεντρώνει όλους τους δυσαρεστημένους και φτωχούς σε μια μορφή στρατού, οι οποίοι νωρίτερα αναφέραμε πως θα μπορούσαν να εναντιωθούν στο παρόν πολίτευμα. Όμως, το μεγαλύτερο ενοχοποιητικό στοιχείο ήταν τα γράμματα που ο Κράσσος βρήκε έξω από την πόρτα του, τα οποία απευθύνονταν σε επιλεγμένους συγκλητικούς και ανέφεραν τις προθέσεις του Κατιλίνα να ανατρέψει την Σύγκλητο. Ο Κράσσος ανέφερε το γεγονός αυτό στον Κικέρωνα, ο οποίος έπεισε την Σύγκλητο να κηρύξει την πόλη σε καθεστώς εκτάκτου ανάγκης. Έπειτα από μια μεγάλη αναζήτηση και με την υποστήριξη της Φούλβιας, τα στοιχεία είναι επαρκή για μια ανοιχτή δήλωση στη Σύγκλητο: Ο Μάνλιος προγραμματίζει πορεία στη Ρώμη στις 27 Οκτωβρίου, ενώ την επόμενη μέρα μαζικές εκτελέσεις των ηγετικών μορφών ανάμεσα στον κόσμο έχουν σχεδιαστεί.
Ο Κατιλίνας κατηγορήθηκε για την καταπάτηση του νόμου Plautia de vi, αλλά ο ίδιος ακόμα και την τελευταία στιγμή, πιστεύοντας ότι τα στοιχεία δεν είναι αρκετά, ζητάει μάταια την υποστήριξη άλλων συγκλητικών. Έχοντας κατηγορηθεί από την σύγκλητο, ακούει την πρόταση του Κικέρωνα να εγκαταλείψει την Ρώμη, την στιγμή που δεν έχει αποδειχθεί ακόμα κάποια πράξη εσχάτης προδοσίας. Ο Κικέρωνας έχει πετύχει τον σκοπό του: Ο Κατιλίνας είναι έτοιμος να επαληθεύσει τις προβλέψεις του πρώτου. Αντί για την Ετρουρία δραπετεύει στο στρατόπεδο του Μάνλιου και συνεχίζει με τα σχέδιά του. Ο Κικέρων, εντωμεταξύ, εκφωνεί στη Σύγκλητο την πρώτη Κατιλιναϊκή δημηγορία. Η συνωμοσία έχει πλέον αποκαλυφθεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2016, December 13). Optimates and Populares. Encyclopedia Britannica. Διαθέσιμο εδώ.
- Susan O. Shapiro (2005), O Tempora! O Mores! Cicero’s Catilinarian Orations, USA: University of Oklahoma Press
- Indro Montanelli (1991), Ιστορία των Ρωμαίων, Αθήνα: Εκδ. Τρία Φύλλα
