Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Ο αντίκτυπος της οικονομικής κρίσης του 2008 ήταν πολύ έντονος και η ανεργία έγινε το σημαντικότερο ζήτημα για όλες τις χώρες της ΕΕ. Η ανεργία στην ΕΕ έδειχνε απλώς κάποια σημάδια ανάκαμψης από την οικονομική κρίση του 2008, όταν η πανδημία COVID-19 δημιούργησε ξανά διαταραχές στην οικονομική δραστηριότητα. Σύμφωνα με την Eurostat (2021) υπάρχουν 15.520 εκατομμύρια άνθρωποι στην ΕΕ των 27 που ήταν άνεργοι το Μάρτιο του (+2,019 εκατομμύρια).
Το μήνυμα «οποιαδήποτε δουλειά είναι καλύτερη από καμία δουλειά» διατυπώνεται ιδιαίτερα από τους ευρωπαίους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και εκπροσώπους των εργοδοτών. Αυτή η προσέγγιση προωθεί το «μάντρα ανταγωνιστικότητας» του κοινωνικού στόχου της Ατζέντας της Λισαβόνας της ΕΕ «να γίνει η πιο ανταγωνιστική και δυναμική οικονομία της γνώσης στον κόσμο, ικανή για βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή» (European Council, 2000). Αυτό σημαίνει ότι οι δίκαιοι μισθοί, η αξιοπρεπής προστασία της απασχόλησης και ακόμη και οι ασφαλείς και υγιείς χώροι εργασίας θεωρούνται ότι θέτουν εμπόδια στη δημιουργία θέσεων εργασίας (ETUC, 2015).
Παρόλο που υπάρχουν ενδείξεις ότι η εργασία με χαμηλούς μισθούς αποτελεί πηγή οικονομικής ευαλωτότητας και αφορά κάθε περιφερειακή οικονομία, υποτιμάται όλο και περισσότερο η σημασία της από τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής (Ross & Bateman, 2019). Χαρακτηριστικό παράδειγμα η βίαιη απορρύθμιση που παρατηρήθηκε στην αγορά εργασίας κατά την περίοδο της κρίσης στις νότιες χώρες και ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Το νέο εργατικό νομοσχέδιο του Κωστή Χατζηδάκη φαίνεται να προάγει τις αλλαγές στη ρύθμιση του χρόνου εργασίας στον ιδιωτικό τομέα, εστιάζοντας στη μεγαλύτερη ευελιξία. Αυτό αναμένεται να προωθήσει μια πιο ευέλικτη περίοδο 8 ωρών προσαρμοσμένη στις ανάγκες της εταιρείας και του εργαζομένου, την ευέλικτη υπερωρία και την κατάργηση του ενδιάμεσου πλαισίου των υπερωριών. Η «καινοτομία» αυτού του νέου νομοσχεδίου εργασίας είναι ότι οι υπερωρίες θα ανταλλάσσονται με ελεύθερο χρόνο, το παράδειγμα που έδωσε ο Έλληνας Υπουργός Εργασίας είναι ότι ένας εργαζόμενος μπορεί να εργαστεί 10 ώρες την ημέρα για 4 ημέρες για να πάρει μια μέρα ρεπό.
Αν και η διαχείριση της πανδημίας επικεντρώθηκε σε δοκιμασμένα μέτρα όπως «περιορισμό κυκλοφορίας, κοινωνική απόσταση και πλύσιμο των χεριών» για να εμπλέξει τον πληθυσμό σε αυτήν τη μάχη, η οποία παρείχε ψυχολογική ανακούφιση κυρίως στη μεσαία τάξη κατά την πρώτη περίοδο, η κυβέρνηση παραμένει ένας σιωπηλός θεατής για την οικονομική στέρηση, την αδυναμία και τον εξοστρακισμό που αντιμετωπίζει πλέον η συντριπτική πλειοψηφία. Το βιβλίο του Guy Standing “The Precariat: The New Dangerous Class” μέσα στις συνθήκες που ξεδιπλώνονται από την πανδημία (περαίτερω αύξηση των ανισοτήτων και της ανασφάλειας) γίνεται πιο επίκαιρο από ποτέ.
Ο Standing παρατηρεί ότι ο νεοφιλελευθερισμός, σε συνδυασμό με την τεχνολογική επανάσταση, έχει επιτρέψει την αύξηση της κινητικότητας του κεφαλαίου με αποτέλεσμα να γίνεται ακόμα πιο εύκολη η μετεγκατάσταση της παραγωγής καθώς και η αναζήτηση φτηνότερου εργατικού δυναμικού. Σε κάθε χώρα παρατηρούμε αύξηση του εισοδήματος του κεφαλαίου και όχι της εργασίας. Οι μεγάλες επιχειρήσεις (big finance, big tech και big pharma) καρπώνονται όλο και μεγαλύτερα τμήματα του εισοδήματος. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι έχουμε μεταβεί στον καπιταλισμό των ραντιέρηδων (rentier capitalism) όπου η ελεύθερη αγορά είναι ανύπαρκτη και κερδίζουν μόνο όσοι κατέχουν περιουσία κυρίως χρηματοπιστωτικής και πνευματικής φύσης (με χαρακτηριστικό και επίκαιρο παράδειγμα τις πατέντες).
Θεωρεί ότι η νέα κατάσταση, που έχει ξεκινήσει από τα τέλη της δεκαετία του 1990, συντελεί στην δημιουργία μια νέας παγκόσμιας ταξικής διάρθρωσης. Πιο συγκεκριμένα, στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκονται οι πλουτοκράτες (plutocrats) που απαρτίζουν το 0,01% του παγκόσμιου πληθυσμού. Αναφέρει το παράδειγμα του Bezos όπου το έτος 2018 αύξανε το εισόδημα του κατά 5δις την εβδομάδα. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα δεδομένα, κατά τους τελευταίους 16 μήνες, (από την επίσημη έναρξη του κλειδώματος της πανδημίας), ο συνολικός πλούτος των 713 δισεκατομμυριούχων των ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 1,8 τρισεκατομμύρια δολάρια, κέρδος σχεδόν 60%. Ο συνολικός πλούτου των δισεκατομμυριούχων των ΗΠΑ αυξήθηκε από 2,9 τρισεκατομμύρια δολάρια στις 18 Μαρτίου 2020 σε 4,7 τρισεκατομμύρια δολάρια στις 9 Ιουλίου 2021 (περισσότερες λεπτομέρειες στο παρακάτω πίνακα) (Inequality, 2021).
Μετά ακολουθούν οι ελίτ (elites) όπου υπηρετούν τους πλουτοκράτες. Από κάτω βρίσκονται οι μισθωτοί (salariat) όπου έχουν εξασφαλισμένη σύνταξη, πληρωμένες διακοπές και άδειες, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κτλ.. Όμως, αυτοί ανησυχούν για τα παιδιά τους καθώς αντιλαμβάνονται ότι δεν θα μπορέσουν να είναι σε αυτή τη τάξη. Ακολουθούν οι επαγγελματίες (proficians) οι οποίοι, αν και δεν έχουν πλήρη και σταθερή απασχόληση, έχουν ικανοποιητικό εισόδημα, καθώς είναι σε μια διαρκής κίνηση με τα λάπτοπ τους και αναζητούν νέες και προσοδοφόρες ευκαιρίες. Αυτή η τάξη κινδυνεύει από το λεγόμενο burnout και ψυχικές ασθένειες. Ακριβώς από κάτω είναι το προλεταριάτο (proletariat) το οποίο όμως διαρκώς συρρικνώνεται. Όλοι οι θεσμοί εργασίας (ο συνδικαλισμός και τα εργασιακά δικαιώματα) είναι αποτέλεσμα αυτής της τάξης, όμως πλέον τείνει προς τον αφανισμό. Τέλος, βρίσκεται το πρεκαριάτο (precariat) που μπορεί να χαρακτηριστεί μέσα από τρεις διαστάσεις: (α) η εργασία τους δεν είναι σταθερή, δεν έχουν μία επαγγελματική ταυτότητα και είναι σε μια διαρκή ανασφάλεια για το τι δουλειά θα ακολουθήσουν στο μέλλον. Δουλεύουν πολύ χωρίς όμως να αναγνωρίζεται ούτε ο χρόνος ούτε ο κόπος τους. Επίσης βρίσκονται σε ένα διαρκές άγχος για το πώς θα μεγιστοποιήσουν τη χρησιμότητα του χρόνου τους (επανεκπαίδευση, οικογένεια, προσωπικές υποχρεώσεις, διασύνδεση και γνωριμίες). Τέλος, είναι η πρώτη στα χρονικά τάξη όπου το επίπεδο της εκπαίδευσης δεν ανταποκρίνεται στις εισοδηματικές απολαβές. (β) Το εισόδημα τους αποτελείται αποκλειστικά από τον μισθό και έχουν υψηλά χρέη. Το κράτος έχει αλλάξει τον τρόπο κοινωνικής κάλυψης, θέλοντας να περιορίσει τα έξοδα του, με αποτέλεσμα να στοχεύει μόνο τους πολύ φτωχούς, και έτσι το πρεκαριάτο βλέπει να χάνει τις δικλείδες ασφαλείας, αφού ένα ατύχημα, μια απόλυση είναι ικανά να οδηγήσουν το άτομο στη φτώχεια. (γ) Τα δικαιώματά τους χάνονται, αφού δεν έχουν εύκολη πρόσβαση στην δικαιοσύνη (νομικό δικαίωμα), δεν έχουν κοινωνικά προνόμια (κοινωνικό δικαίωμα), δεν έχουν τις απολαβές που τους αναλογούν (οικονομικό δικαίωμα) και το πιο σημαντικό δεν έχουν κάποιο κόμμα ή πολιτικό που να τους αντιπροσωπεύει (πολιτικό δικαίωμα).
Το πρεκαριάτο αποτελείται από τρεις ομάδες: πρώτοι, οι «αταβιστικοί», οι οποίοι δεν έχουν εκπαίδευση αλλά η προηγούμενη γενιά τους είχε υψηλό εισόδημα και σταθερή δουλειά και αναπολούν το χαμένο παρελθόν. Αυτοί είναι οι κύριοι υποστηρικτές του λαϊκισμού και των νεοφασιστικών κομμάτων και υπάρχει κίνδυνος η οργή τους να μας οδηγήσουν σε ένα σκοτεινό μέλλον (απολυταρχισμού). Δεύτεροι, οι «νοσταλγικοί», που αποτελούνται από τους μετανάστες, τους πρόσφυγες και τους ρομά, όλους εκείνους τους πληθυσμούς που δεν έχουν αλλά νοσταλγούν έναν τόπο, ένα σπίτι και που διαρκώς δαιμονοποιούνται. Αυτοί αναπολούν το χαμένο παρόν αλλά η οργή που καταπιέζουν δεν εκδηλώνεται σε υποστήριξη νεοφασιστικών μορφωμάτων. Τρίτοι, οι «προοδευτικοί», οι οποίοι έχουν υψηλή εκπαίδευση (τεχνική-πανεπιστημιακή) αλλά το μέλλον που τους υποσχέθηκαν είναι ανύπαρκτο και έτσι αναπολούν το χαμένο μέλλον. Η οργή μεταφράζεται σε πολιτική απραξία, δίνοντας χώρο στην πολιτική τους εκπροσώπηση από τους atavists.
Κλείνοντας, το πρεκαριάτο είναι μια τάξη που ακόμα δεν έχει σχηματιστεί λόγω των εσωτερικών της αντιθέσεων, όμως η ύπαρξη της είναι γεγονός. Αυτοί που αναπολούν ένα χαμένο παρελθόν δεν πρέπει να μαυρίσουν το χαμένο μέλλον των υπολοίπων. Η οργή του πρεκαριάτου δεν πρέπει να μετουσιωθεί σε ολοκληρωτισμό, οφείλουμε να έχουμε μάθει από το παρελθόν μας. Εμείς, είμαστε από τις πιο μορφωμένες γενιές, με διαθέσιμα τεχνολογικά, και όχι μόνο, εργαλεία στα χέρια μας για να μπορέσουμε να συσπειρωθούμε και να διεκδικήσουμε το μέλλον που μας αξίζει και μας αναλογεί, για μας αλλά και για όλους τους άλλους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Inequality (2021). Updates: Billionaire Wealth, U.S. Job Losses and Pandemic Profiteers. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 16/07/2021.
- European Council (2000). Presidency Conclusions: Lisbon European Council 23 and 24 March. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 06/06/2021.
- Ross, M & Bateman, N. (2019). Low-wage work is more pervasive than you think, and there aren’t enough “good jobs” to go around. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 06/06/2021.
- Eurostat (2021). Unemployment statistics. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 16/07/2021.
- ETUC, 2015. Towards a European strategy for quality employment. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 18/05/2021.
- Standing, G. (2015). The precariat and class struggle. RCCS Annual Review. A selection from the Portuguese journal Revista Crítica de Ciências Sociais, (7).
-
Standing, G. (2011). The Precariat-The new dangerous class. Bloomsbury.
