Αρμενία – Μέρος Β’: Μια πληγωμένη ιστορικά χώρα σε μετάβαση

Της Χριστίνας Πάτερου,

Στο προηγούμενο μέρος κάναμε μία ανασκόπηση της ιστορίας της Αρμενίας, καθότι τα γεγονότα που έλαβαν χώρα επηρέασαν σε βάθος τη ζωή και την ευημερία των κατοίκων της χώρας. Πιο συγκεκριμένα αναφερθήκαμε στις διάφορες δυναστείες και εθνικότητες που πέρασαν από τα εδάφη της, όπως οι Πέρσες και οι Νεότουρκοι και σταματήσαμε στο σημείο όπου η Αρμενία ανακηρύχθηκε μέρος της «Ομοσπονδίας Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών της Υπερκαυκασίας», η οποία ιδρύθηκε το 1922. Τι συνέβη όμως από εκεί και έπειτα; Ποια είναι η πορεία της οικονομίας της χώρας μετά από όλα αυτά τα ιστορικά γεγονότα;

Η περίοδος 71 χρόνων σοβιετικής διακυβέρνησης της Αρμενίας, της εξασφάλισε σχετική ασφάλεια, οικονομική ανάπτυξη και εκπαιδευτική και πολιτισμική άνθιση. Εντούτοις, η πολιτική καταπίεση του καθεστώτος, κυρίως επί διακυβέρνησης Στάλιν, καθώς και η άνθιση του «κινήματος του Καραμπάχ», εξαιτίας της απόσπασης της περιοχής από την Αρμενία το 1923, και η αδυναμία του Γκορμπατσόφ να δώσει λύσει στα προβλήματα της Αρμενίας, οδήγησαν στο ξέσπασμα συγκρούσεων μεταξύ του «Νέου Αρμένικου Στρατού» και των σοβιετικών δυνάμεων στο Γερεβάν. Στις 23 Αυγούστου του 1991 η Αρμενία αποτέλεσε την πρώτη χώρα που κήρυξε την ανεξαρτησία της από την ΕΣΣΔ.

Η πιο διάσημη και συνεχιζόμενη διένεξη στην οποία εμπλέκεται η Αρμενία είναι κατά κοινή ομολογία αυτή στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η περιοχή ενσωματώθηκε στην Ρωσική αυτοκρατορία το 1913, και στη συνέχεια, ο τότε ηγέτης της ΕΣΣΔ, Ιωσήφ Στάλιν αποφάσισε την παραχώρηση του στην τότε Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν, παρά το γεγονός ότι το 90% του πληθυσμού της περιοχής ήταν Αρμένιοι.

Έκτοτε η κατάσταση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ παραμένει τεταμένη με συχνές συγκρούσεις μεταξύ Αρμένιων και Αζέρων. Η εντατικοποίηση του ζητήματος έφτασε κατά τα τελευταία χρόνια πριν την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Πιο συγκεκριμένα το 1988 κατ’ εφαρμογή της πολιτικής της περεστρόικας, το σοβιετικό καθεστώς έδωσε την επιλογή στο λαό του Ναγκόρνο-Καραμπάχ να επιλύσουν το ζήτημα. Τελικώς αποφασίστηκε η μεταφορά του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αρμενίας. Στις συμπλοκές που ακολούθησαν μεταξύ των Αρμενίων του Καραμπάχ, και των Αζέρων, χιλιάδες έχασαν τη ζωή τους, ενώ ακόμη περισσότεροι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν. Η σύγκρουση διεθνοποιήθηκε το 1991 μετά την ανεξαρτησία της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν από την ΕΣΣΔ, όποτε και οι 2 χώρες οδηγήθηκαν σε πόλεμο.  Ακολούθησε η κήρυξη ανεξαρτησίας του Καραμπάχ το 1992, την οποία το Αζερμπαϊτζάν θεωρεί παράνομη. Οι εχθροπραξίες έληξαν το 1994, παρ’ όλα αυτά, η κρίση αναζωπυρώνεται κατά περιόδους με πιο πρόσφατη αυτή του Ιουλίου του 2020.

Η Αρμενία σήμερα

Οικονομία:

Η ένοπλη σύρραξη στο  Ναγκόρνο-Καραμπάχ καθώς και ο σιδηροδρομικός και ο αεροπορικός αποκλεισμός που επέβαλλε η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν στην Αρμενία, αποδείχτηκε καταστροφική για την οικονομία της, καθώς το 85% των εισαγωγών και εξαγωγών της χώρας γίνονταν μέσω σιδηροδρόμου. Παρ’ όλα ταύτα από τις αρχές του 21^ου αιώνα η χώρα έχει αναπτυχθεί σημαντικά από οικονομικής άποψης λόγω των καλών εξωτερικών σχέσεών της με κράτη της Ευρώπης, καθώς και λόγω του ανοίγματος της οικονομίας της.

Πιο συγκεκριμένα, η οικονομία της Αρμενίας κατατάσσεται στην 28^η θέση όσον αφορά τις πιο ελεύθερες οικονομίες του κόσμου, ενώ ο ρυθμός ανάπτυξης της χώρας είχε διαμορφωθεί στο 4,9% για το 2021. Το ΑΕΠ της χώρας παρουσιάζει ανοδική τάση καθώς από 1,9 δις το 2000 έφτασε στο 12,65 δις το 2020. Αντίστοιχα το κατά κεφαλήν ΑΕΠ έχει αυξηθεί μέσα σε μια δεκαετία από 3370$ το 2010 σε 4364$ το 2020. Η οικονομική αυτή άνθιση βασίζεται κυρίως στα εμβάσματα που φτάνουν από την αρμένικη διασπορά στο εξωτερικό καθώς και στην ανάπτυξη άλλων τομέων της οικονομίας, όπως ο τουρισμός. Αξίζει να αναφέρουμε πως το ποσοστό μετανάστευσης της Αρμενίας είναι αρκετό υψηλό (33,3%) με περίπου 1 εκατομμύριο Αρμένιους να βρίσκονται στο εξωτερικό.

Παραδοσιακοί τομείς που αναλογούν στο μεγαλύτερο ποσοστό του ΑΕΠ της χώρας παραμένουν η βιομηχανία εκμετάλλευσης ορυκτών (24,3% του ΑΕΠ), ο αγροτικός τομέας (12%), και οι υπηρεσίες και ο τουρισμός (54,2%). Για την ανάπτυξη του τελευταίου, καθοριστικής σημασίας ήταν οι συμφωνίες συνεργασίας με την ΕΕ που είχαν ως στόχο την αύξηση της ανταγωνιστικότητας και της παραγωγικότητας του τουρισμού στην Αρμενία. Παράλληλα με την οικονομική ανάπτυξη, η Αρμενία παρουσιάζει και σχετικά καλές επιδόσεις όσον αφορά την ισότητα, καθώς συγκεντρώνει το σκορ των 29.9 βαθμών στον Δείκτη Gini για το 2019 με το 0 να αντιστοιχεί στην πλήρη ισότητα και το 100 στην πλήρη ανισότητα. Αντίστοιχες επιδόσεις παρουσιάζει και στους τομείς της υγείας και της εκπαίδευσης.

Η Αρμενία βρίσκεται σε μια μεταβατική περίοδο κατά την οποία προσπαθεί να αναμορφώσει το σύστημα υγείας της, από το κεντρικά σχεδιασμένο σοβιετικό μοντέλο, σε ένα αποκεντρωμένο σύστημα υγείας με βελτιωμένες δομές και εξοπλισμό. Το ποσοστό του ΑΕΠ που δαπανάται για την υγεία διαμορφωνόταν στο 10,4% το 2017, αντίστοιχο με το ποσοστό που δαπανούν τα πολύ ανεπτυγμένα κράτη. Παρ’ όλ’ αυτά η κυβέρνηση στην προσπάθειά της να αναβαθμίσει το σύστημα υγείας, και να μειώσει τις ίδιες πληρωμές για την υγεία από τα νοικοκυριά, εφάρμοσε μια πολιτική υψηλής φορολογίας της τάξης του 6% για έξοδα για την υγεία, μετακυλώντας έτσι το κόστος της περίθαλψης στους πολίτες. Αυτή η πολιτική αν και δεν θα δημιουργούσε προβλήματα σε κράτη με υψηλό κατά κεφαλήν ΑΕΠ, σε μια χώρα όπως η Αρμενία παρουσιάζει δυσκολίες ανταπόκρισης από τους πολίτες, καθώς λόγω της ανεργίας (18%) και της «μαύρης» εργασίας (45%), μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού έχει αποκλειστεί από το σύστημα δημόσιας υγείας.

Το σύστημα εκπαίδευσης της Αρμενίας έχει βασιστεί στο κατοχυρωμένο δικαίωμα στη δημόσια εκπαίδευση, εντούτοις τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται αύξηση των ιδιωτικοποιήσεων, γεγονός που οδηγεί στον αποκλεισμό των πολιτών κυρίως από την πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Πιο συγκεκριμένα, το ποσοστό του ΑΕΠ που δαπανάται για την εκπαίδευση είναι αρκετά μικρό (2,8%), ενώ τα τελευταία χρόνια τα δίδακτρα σε πολλές σχολές της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης έχουν αυξηθεί κατά 50%, δυσχεραίνοντας κατά πολύ την πρόσβαση των πολιτών στα πανεπιστήμια της χώρας. Αυτό το γεγονός έχει οδηγήσει χιλιάδες φοιτητές/τριες στην αναζήτηση εκπαίδευσης στο εξωτερικό, και έχει αυξήσει το brain drain. Στον αντίποδα, η Αρμενία παρουσιάζει εξαιρετικές επιδώσεις όσον αφορά το επίπεδο αλφαβητισμού με σχεδόν το 100% του πληθυσμού να είναι εγγράμματο.

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η Αρμενία είναι μια χώρα που προσπαθεί να μεταβεί από το σοβιετικό μοντέλο παραγωγικής ανασυγκρότησης στο μοντέλο της ελεύθερης αγοράς και της εξωστρέφειας. Ενώ η ένταξη της σε διεθνείς οργανισμούς και η σύναψη εμπορικών σχέσεων με τη Δύση έχει αποφέρει πολλαπλά οφέλη, η χώρα συνεχίζει να αντιμετωπίζει εξωτερικές προκλήσεις ασφάλειας και εσωτερική πολιτική αστάθεια. Οι πρόσφατες αντικυβερνητικές διαδηλώσεις με αφορμή το ζήτημα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ καταδεικνύουν με τον πιο απερίφραστο τρόπο την αδυναμία της χώρας να κλείσει την ανοικτές πληγές του παρελθόντος.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Human development index, Retrieved from here
• Armenia’s higher education in crisis, By Gayane Mkrtchyan, Retrieved from here
• Armenia’s Economic Indicators, Trading economics, Retrieved from here
• Education in Armenia, The Borgen Project, Retrieved from here
• Armenia international emigrant stock, Country Economy, Retrieved from here
• Armenia, Encyclopedia Britannica, Retrieved from here
• Improving access to healthcare in Armenia, Jacob Richard Bergeron, The Borgen Project, Retrieved from here
• Ναγκόρνο Καραμπάχ: Μια ιστορία πολέμου και ειρήνης, Μιχάλης Λιονάκης, Max Mag, Διαθέσιμο εδώ