Της Βάσως Σοφάνη,
Ευρέως γνωστή και αποδεκτή αποτελεί η πεποίθηση ότι τα πράγματα που βλέπουμε ενώπιών μας πολλάκις δεν ανταποκρίνονται ως προς την πραγματική τους μορφή στο οπτικό μας πεδίο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε το κουπί της βάρκας όταν το μισό είναι κάτω από το νερό ή το ότι τα νομίσματα τείνουν να κατέχουν ελλειπτική όψη όταν τα δούμε υπό γωνία. Ωστόσο, αυτό δεν αποτέλεσε πρόβλημα για τον κοινό άνθρωπο, τουλάχιστον ως προς το ποσοστό αξιοπιστίας της αντίληψης τους. Πάραυτα, υπάρχουν πολλοί φιλόσοφοι οι οποίοι χρησιμοποίησαν τα άνωθεν παραδείγματα για να αναπτύξουν ακραίες θέσεις. Λόγου χάριν ο Καρτέσιος, ξεκινώντας από τις προαναφερθείσες περιπτώσεις, έφτασε να αμφισβητεί την αξιοπιστία των αισθήσεών μας ως μέσα απόκτησης βέβαιης γνώσης, καθώς η εξαπάτηση αποτελεί πιθανή κατάληξη. Ομοχρόνως, υπάρχουν και άλλες φιλοσοφικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν εκ τούτων, αλλά προχωρώντας ακόμα παραπέρα, λέγοντας ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε πολλάκις ως αντικείμενο του φυσικού κόσμου δεν είναι παρά αναπαραστάσεις εντός του νου. Τέτοια είναι και η θεωρία του έμμεσου ρεαλισμού. Πάρα ταύτα στην αντίθετη πορεία κυμαίνεται και ο άμεσος ρεαλισμός, με τον οποίο και θα ασχοληθούμε κυρίως και αντιπροσωπεύει κατά κόρον τον κοινό νου του ανθρώπου.
Πριν κάνουμε λόγο, όμως, για τον άμεσο ρεαλισμό, άπτεται του ζητήματος να μιλήσουμε και λίγο σχετικά με το πώς ορίζεται ο ρεαλισμός στο πλαίσιο της φιλοσοφίας και της αντίληψης. Οντολογικά θα λέγαμε ότι ασχολείται με το αν ο κόσμος είναι πραγματικός, δηλαδή αν έχει πραγματική αντικειμενική υπόσταση χωρίς να αποτελεί κατασκεύασμα του ανθρώπινου νου. Έτσι, ακόμα και αν έπαυε λόγου χάρη να υφίσταται αύριο η ανθρωπότητα, τα άλλα αντικείμενα θα εξακολουθούσαν να υπάρχουν ανεξαρτήτως συνθηκών. Στη νεότερη εποχή όμως υπάρχει η χρήση του όρου σχετικά με την ύπαρξη ενός κόσμου πραγμάτων που δεν εξαρτούνται ως προς την ύπαρξή τους από κάποιο νου που τα αντιλαμβάνεται.
Ο άμεσος ρεαλισμός ή naive realism υποστηρίζει πως τα άμεσα αντικείμενα της αντίληψης δεν είναι κάποια επιμέρους νοητικά όντα (mental particulars) αλλά τα συνήθη εξωτερικά. Χαρακτηριστικοί υποστηρικτές είναι ο Evans, ο οποίος υποστήριξε πως, αν η αντίληψη είναι κάτι μπροστά στον νου, αυτό είναι τα ίδια τα δημόσια αντικείμενα και όχι κάποιοι εξωτερικοί αντιπρόσωποι αυτών. Ενώ ο Husserl με την σειρά του υποστηρίζει πως, όταν ο οιοσδήποτε αντιλαμβάνεται λόγου χάριν ένα πράγμα, το αντικείμενο της φύσης, το δέντρο ενός κήπου, δεν πρέπει να σκέφτεται ένα δεύτερο εμμενές δέντρο ή ακόμα μια «εσωτερική εικόνα» του πραγματικού δέντρου που στέκεται εκεί έξω μπροστά του. Με κανέναν τρόπο δεν δύναται να υποθέσει κανείς κάτι τέτοιο υπό την μορφή παραδοχής οδηγώντας μόνο σε παραδοξολογίες. Ωστόσο απαραίτητη προϋπόθεση για την οιαδήποτε θεωρία της αντίληψης είναι η δυνατότητα εξήγησης αντιληπτικών λαθών. Eκ πρώτης όψεως ο άμεσος ρεαλισμός φαίνεται να υστερεί, καθώς αφετηρία έχει το να απορρίπτει την ύπαρξη κάποιων νοητικών «μεσαζόντων» μεταξύ του υποκειμένου και του κόσμου. Με αυτό να αποτελεί κάποιο σκιώδη και μη εξηγήσιμο σημείο ως προς την αντίληψη πραγμάτων και να μη διαθέτει επί των χειρών του κάποια ουσιαστική λύση που να μπορεί να παρέχει. Βάση όσων ελέχθησαν κατέστη δυνατό να τεθεί το ερώτημα, πώς τελικά δικαιολογεί ο άμεσος ρεαλισμός το αντιληπτικό λάθος την στιγμή του αντιλαμβάνεται τα αντικείμενα άμεσα;
Ξεκινώντας με απλότητα την προσέγγισή μας, θέση θα μπορούσε να αποτελέσει το ότι, αν αντιλαμβανόμαστε άμεσα τον κόσμο δεν φαίνεται να υπάρχει περιθώριο για λάθος στο πώς αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα. Ωστόσο, τέλμα αποτελεί το γεγονός ότι η αμεσότητα της αντίληψης δεν συνεπάγεται κατ’ ανάγκη το αλάθητο της αντίληψης. Δεν δύναται να αντιλαμβανόμαστε πάντα κάτι ως κάτι, δηλαδή δεν είναι ανάγκη να συνιστά πάντα ένα είδος αναγνώρισης την αντίληψη μας. Ουσιαστικά, σχετικά με την ικανότητα αντίληψης, για να γνωρίζουμε κάτι ως κάτι, θα πρέπει να γνωρίζουμε ήδη πολλά πράγματα γι’ αυτό που αντιλαμβανόμαστε. Επομένως η αντίληψη είναι εννοιολογικά φορτισμένη. Ο μόνος τρόπος εξήγησης λαθών είναι να δεχθεί την ύπαρξη προϋπόθεσης κάποιου είδους γνωσιακής διαμεσολάβησης, ο οποία όμως δεν είναι απαραίτητο να είναι πάντα έγκυρη και βάσιμη. Ταυτόχρονα αντιληπτικό λάθος μπορεί να αποτελέσει το να επηρεαστεί η αντίληψη από προκαταλήψεις, προσδοκίες, ανάγκες, διαθέσεις, προσοχή και σωματική κίνηση του υποκειμένου.
Συμπερασματικά, έχοντας προβεί ήδη σε προσδιορισμό τρόπων που μπορεί να προκύψουν αντιληπτικά λάθη, δέον εστί να προσδιορίσουμε την έννοια της αντιληπτικής αμεσότητας. Τούτη με την σειρά της έγκειται στην μη συναγωγικότητα της αντίληψης, δηλαδή, όταν αντιλαμβανόμαστε άμεσα ένα αντικείμενο, δεν συνάγουμε την παρουσία του από κάτι άλλο, παρά από την ίδια του τη μορφή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Άννα, Β., 2014. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: Η εργαλειοκρατική αντίληψη για την επιστήμη ως αντιρεαλιστική θέση, Η περίπτωση του Bas. C. van Fraassen. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών
- Κωστας, Π., 2021. Σημειώσεις για το μάθημα: Αισθητηριακή αντίληψη. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών
- ΜΑΡΙΑ, Β., Οκτώβριος 2013. ΤΟ ΠΕΠΛΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ, ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ. s.l.:ΝΗΣΟΣ
