Placebo vs Nocebo: Ένας κοινωνικός προβληματισμός

Της Δέσποινας Σκουλαρίγκη,

Πόσο εύκολο είναι το μυαλό να σε θεραπεύσει από κάποια ασθένεια; Σε αυτό το ερώτημα έρχεται να απαντήσει το placebo. Η λέξη αυτή για κάποιους που ακούν ροκ μουσική μπορεί να θυμίζει το συγκρότημα με την εν λόγω ονομασία, για τους περισσότερους, όμως, το πιο γνωστό εικονικό φάρμακο και το φαινόμενο της αυθυποβολής.

Το placebo στα λατινικά σημαίνει «θα ευχαριστήσω» και περιλαμβανόταν ως λέξη σε ψαλμούς, που ακούγονταν σε κηδείες. Και έτσι, επικράτησε αργότερα ότι αυτός που ψέλνει σε κηδείες παρουσιάζεται φαινομενικά ως έχων σχέση με τον νεκρό, προκειμένου να λάβει μερίδα του γεύματος στην κηδεία. Άρα, επρόκειτο για ένα είδος εξαπάτησης με σκοπό την ωφέλεια. Στην ιατρική κατά το 18^ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ο εν λόγω όρος για να περιγράψει ένα κοινό φάρμακο, ενώ τον 19^ο κατέληξε να σημαίνει «φάρμακο που περισσότερο έχει φτιαχτεί για να σε ικανοποιεί, παρά για να σε ωφελεί». Επομένως, το placebo είναι ένα εικονικό φάρμακο, το οποίο δεν έχει καμία ενεργή θεραπευτική ιδιότητα. Είναι ένα «χάπι ζάχαρης», όπως χαρακτηρίζεται, το οποίο έχει, όμως, πολλά θετικά αποτελέσματα στο πώς αντιλαμβάνονται οι ασθενείς τον πόνο και άλλα συμπτώματα, αλλά όχι στην ίδια την ασθένεια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα που περιλαμβάνει είναι η κατάθλιψη, ο πόνος, οι διαταραχές ύπνου κ.α.

Τα placebo χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα σε ερευνητικό επίπεδο, καθώς βοηθούν τους ερευνητές να αντιληφθούν την αποδοτικότητα του νέου φαρμάκου και μπορούν να ελέγξουν επίσης σε ποιο βαθμό οι παρενέργειες προέρχονται από το φάρμακο. Τα placebo φάρμακα αναλόγως την επίδρασή τους στους ασθενείς -αν θα είναι θετική ή αρνητική- οδηγούν και στο σχηματισμό του ανάλογου φαινομένου. Μπορούμε, λοιπόν, να διακρίνουμε το φαινόμενο placebo και το φαινόμενο nocebo.

Στο φαινόμενο placebo, αρχικά, γίνεται αντιληπτό πως πολλοί άνθρωποι βιώνουν μια βελτίωση ύστερα από τη λήψη του ανενεργού κατά τα λοιπά φαρμάκου. Μάλιστα, τα placebo έχουν φτιαχτεί έτσι ώστε να μοιάζουν ακριβώς όπως τα ενεργά φάρμακα και οι ασθενείς δεν γνωρίζουν πως αυτό που λαμβάνουν δεν έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Μέχρι και σήμερα, οι ερευνητές αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην κατανόηση της λειτουργίας του φαινομένου αυτού. Ένας παράγοντας που διευκολύνει αυτή την έρευνα φαίνεται να είναι η απόκριση των ορμονών. Έχει παρατηρηθεί πως με την λήψη του placebo φαρμάκου εκρέουν ενδορφίνες, οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα την καταπράυνση του πόνου. Σημαντικό ρόλο έχει αποδειχθεί πως διαδραματίζει και η προσδοκία του ασθενούς ότι θα βελτιωθεί η κατάστασή του, καταναλώνοντας το συγκεκριμένο φάρμακο, αυτό που ονομάζουμε, δηλαδή, αυθυποβολή και αυξάνεται αυτή η προσδοκία με την σιγουριά που αποπνέει ο ιατρός προτείνοντάς το.

Το φαινόμενο αυτό, όμως, εγείρει πολλούς προβληματισμούς, ιδίως με βάση τον τρόπο που αξιοποιείται. Κατά βάση, δηλαδή, οι ασθενείς αγνοούν ότι λαμβάνουν εικονικό φάρμακο. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις ερευνών ούτε ο ιατρός δεν το γνωρίζει, προκειμένου να υπάρχει μια πιο αντικειμενική προσέγγιση. Οι προβληματισμοί και τα ηθικά διλήμματα που προβάλλονται είναι τα εξής. Πρωτίστως, όταν ο ασθενής εν αγνοία του λαμβάνει ένα «ψεύτικο» φάρμακο, είναι φυσικό επόμενο να διαταραχθεί η σχέση εμπιστοσύνης του με τον ιατρό, καθώς παραπλανάται. Επίσης, όταν χρησιμοποιείται σε παιδιά, υπάρχει ο κίνδυνος να συνηθίσουν σε αυτόν τον εύκολο τρόπο καταπράυνσης του πόνου, κάτι το οποίο επιφυλάσσει κινδύνους στο μέλλον.

Είναι ανήθικο να χρησιμοποιείται ένα εικονικό φάρμακο εν αγνοία του ασθενούς^. δεν είναι, όμως, ανήθικο και όταν δεν χρησιμοποιείται, εφόσον έχει αποδειχθεί ότι έχει θετική επίδραση; Γι’ αυτό μάλιστα, κατά κύριο λόγο παρατηρείται αυτή η μέθοδος σε ερευνητικό στάδιο.

Το φαινόμενο nocebo εμφανίζεται στον αντίποδα του φαινομένου placebo. Η λέξη αυτή σημαίνει «θα βλάψω» και αποτελεί την αντίθετη έννοια του placebo. Πιο αναλυτικά φαίνεται ότι όταν κάποιος έχει αρνητικές προσδοκίες για ένα συγκεκριμένο φάρμακο, θα βιώσει την επιδείνωση των συμπτωμάτων, παρ’ όλο που το φάρμακο είναι εικονικό. Οι ανεπιθύμητες συνέπειες μπορούν να ποικίλλουν και οι κυριότερες που παρουσιάζονται είναι η υπνηλία, η ναυτία, πονοκέφαλος κ.α. Ένας παράγοντας στον οποίο πιθανόν οφείλεται το φαινόμενο αυτό είναι ο τρόπος που απευθύνεται ο ιατρός στον ασθενή και κυρίως, όταν δίνει έμφαση στα αρνητικά των πρακτικών αυτών. Είναι φυσικό επόμενο να προκαταβάλλει τον ασθενή αρνητικά. Μάλιστα, ακόμη και το κόστος της αγωγής ή οι προσδοκίες του ασθενούς ή κάποια προηγούμενη εμπειρία θεραπείας αποτελούν τέτοιους παράγοντες.

Τα διλήμματα που εγείρονται σε αυτό το φαινόμενο φαίνεται να ακολουθούν μία αντίστροφη πορεία των αντιστοίχων του φαινομένου placebo. Πιο συγκεκριμένα, εφόσον η γνώση των αρνητικών αποτελεσμάτων μπορεί να οδηγήσει στην επιδείνωση των συμπτωμάτων των ασθενών, θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η τάση των ιατρών να αποκρύπτουν πιθανές αρνητικές συνέπειες, ώστε να έχουν ένα πιο αντικειμενικό δείγμα; Και σε αυτή την περίπτωση, όμως, βλέπουμε παραπλάνηση του ασθενούς και άρα διατάραξη της εμπιστοσύνης του.

Αντιλαμβανόμαστε συνεπώς, πως τόσο τα φάρμακα placebo όσο και τα φαινόμενα τα οποία συνεπάγονται δεν μπορούν παρά να εγείρουν προβληματισμούς για το αν είναι απαραίτητο να χρησιμοποιηθεί μία τέτοια μέθοδος και κυρίως, αν είναι πράγματι ωφέλιμη είτε μεμονωμένη είτε σε συνδυασμό με την ενεργή θεραπεία.

Επομένως, όλα είναι στο μυαλό μας;

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Placebo, en.wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
• Nocebo, en.wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
• The power of the placebo effect, health.harvard.edu, διαθέσιμο εδώ
• What Is the Placebo Effect?, verywellmind.com, διαθέσιμο εδώ
• What Is the Nocebo Effect?, verywellmind.com, διαθέσιμο εδώ