Της Παναγιώτας Λούπα,
Ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός αναφέρεται σε ένα στιλ ρεαλισμού στην τέχνη, που εμφανίστηκε στη Ρωσία τα χρόνια μετά την κομμουνιστική επανάσταση του 1917. Αναπτύχθηκε ιδιαίτερα μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Ιωσήφ Στάλιν, ως γενικού γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος και ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης. Ο όρος περιλαμβάνει μεγάλο μέρος της τέχνης που παρήχθη και σε άλλα κομμουνιστικά έθνη, αντιπροσωπεύοντας κινήσεις στη γλυπτική, στη λογοτεχνία, στην ποίηση, στη φιλολογία, στον κινηματογράφο, στο θέατρο και στη μουσική. Τα έργα του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού παρουσιάζουν θετικές, προπαγανδιστικές εικόνες πολιτικών ηγετών και συνθηκών της καθημερινότητας στη Σοβιετική Ένωση.
Οι αιτίες της ανάπτυξης αυτού του στιλ ρεαλισμού πρέπει να αναζητηθούν στη θεωρία και την ιδεολογία του Στάλιν, σχετικά με τον ρόλο που οι τέχνες και οι άνθρωποι του πνεύματος θα έπρεπε να διαδραματίζουν στο κράτος. Ο Στάλιν ισχυρίστηκε ότι η τέχνη έπρεπε να εξυπηρετεί ένα λειτουργικό σκοπό: την παραγωγή θετικών για την κυβέρνηση και τη σοβιετική ζωή εικόνων, που εύκολα θα μπορούσαν να επηρεάσουν τον απλό λαό. Ο Στάλιν περιέγραψε τους καλλιτέχνες ως «μηχανικούς της ψυχής», δηλώνοντας ότι η τέχνη πρέπει να είναι «εθνική στη μορφή, σοσιαλιστική στο περιεχόμενο».
Πριν από το 1932, επιτρεπόταν η ύπαρξη ανεξάρτητων καλλιτεχνών και δεν είχε δημιουργηθεί κάποια ουσιαστική πολιτική για την επιβολή του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού. Στις αρχές του 1932, η κυβέρνηση ανακοίνωσε την κατάργηση των μέχρι τότε λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών κινημάτων και ομάδων, με σκοπό την αντικατάσταση τους από τα νέα σοβιετικά μοντέλα τέχνης. Αυτή η κίνηση οδήγησε στην ίδρυση της Ένωσης Καλλιτεχνών της ΕΣΣΔ και σε μία ανεξάρτητη σύγχρονη τέχνη. Η εποχή του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού άρχιζε να λαμβάνει τεράστια έκταση από εκείνο το έτος και επικυρώθηκε δύο χρόνια αργότερα, στο Κογκρέσο των Σοβιετικών Συγγραφέων (1934).
Σκηνοθέτες και σεναριογράφοι στην αρχή συμφώνησαν στην παραγωγή ταινιών κατά το σοσιαλρεαλιστικό πρότυπο, γιατί δεν είχαν άλλη επιλογή. Στην παραμικρή όμως ευκαιρία, έβρισκαν τρόπο να μην υπακούσουν στους κανόνες, χρησιμοποιώντας εικόνες για να περάσουν το μήνυμα που ήθελαν στους θεατές, αποφεύγοντας όμως τη λεκτική έκφραση για να μην αντιμετωπίσουν την αντίδραση των λογοκριτών. Ένας πετυχημένος σοσιαλρεαλιστής ήταν αυτός που θα εγκατέλειπε κάθε τάση για ατομικισμό και θα υπηρετούσε τα πολιτικά ή προσωπικά συμφέροντα των γραφειοκρατών της κουλτούρας, οι οποίοι ήταν και αυτοί που έθεταν τα κριτήρια του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού.
Εργαλείο του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού στον κινηματογράφο δεν αποτελούσε μία άμεση και στημένη εικόνα προπαγάνδας, όπως μία στρατιωτική παρέλαση, αλλά οποιαδήποτε αυθόρμητη σκηνή καθημερινότητας που αναδείκνυε και παρουσίαζε θετικά τη ζωή του σοβιετικού πολίτη. Για παράδειγμα, στην ουγγρική ταινία «Κρατικό Πολυκατάστημα», προβάλλεται η ανεμελιά, η χαρά της ζωής ανθρώπων που βουτούν στο ποτάμι του Δούναβη. Σε μία σκηνή, οι πελάτες εισέρχονται στο πολυκατάστημα, καθώς καταφθάνουν φορτηγά γεμάτα προϊόντα. Στην πραγματικότητα όμως, τα φορτηγά γεμάτα προϊόντα ήταν για την εποχή μία σκηνή μη ρεαλιστική και μη αντιπροσωπευτική της καθημερινότητας του Ούγγρου πολίτη. Με την πάροδο των χρόνων και με την έναρξη της αποσταλινοποίησης, οι σταλινικές ταινίες αποτέλεσαν πηγή αμηχανίας για τους ίδιους τους δημιουργούς.
Η περίοδος 1936-1941 χαρακτηρίζεται ως περίοδος μεγάλης τρομοκρατίας στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης, με θύματα προερχόμενα από όλα τα κοινωνικά στρώματα, από απλούς χωρικούς μέχρι και σημαντικά στελέχη του στρατού και του κόμματος, με την κατηγορία πως αποτελούσαν εχθρούς του λαού, επαναστάτες, κατασκόπους, εγκληματίες, προδότες της χώρας. Διωγμοί, εξορίες, φυλακίσεις, εκτελέσεις, καταναγκαστικές εργασίες ύστερα από ανοιχτές ή κλειστές δίκες, ήταν μερικές από τις βασικές ποινές που έλαβαν τεράστια έκταση και ήταν σημαντικά στοιχεία του σταλινικού μοτίβου άσκησης της εξουσίας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, εξαίρεση των ποινών αυτών και της τρομοκρατίας δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν οι άνθρωποι του πνεύματος. Καθηγητές, συγγραφείς, ζωγράφοι, σκηνοθέτες, ηθοποιοί, σεναριογράφοι κατηγορήθηκαν είτε για τη χρήση δυτικών μεθόδων και προτύπων στα έργα τους, είτε γιατί απέφυγαν να συμπεριλάβουν στοιχεία και κανόνες του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού. Συχνότερη και θεωρητικά πιο ευνοϊκή ποινή για αυτές τις κατηγορίες ήταν η εξορία από τη χώρα ή η επιβολή κάποιας καταναγκαστικής εργασίας, η οποία ωστόσο συχνά οδηγούσε στον θάνατο εξαιτίας κακουχιών, ασιτίας και έλλειψης ιατρικής βοήθειας.
Μία γνωστή περίπτωση είναι αυτή του Ρώσου ποιητή Όσιπ Μαντελστάμ, ο οποίος κατηγορήθηκε για τη σύνθεση ενός σατιρικού ποιήματος με τίτλο «Επίγραμμα του Στάλιν», που θεωρήθηκε προσβλητικό για το πρόσωπο του Στάλιν και κατέστη ένα είδος προδοσίας ενάντια στο καθεστώς. Μετά τη σύλληψη του, εξορίστηκε σε μία μικρή πόλη και η ποινή του αργότερα μετατράπηκε, μετά από τη διαμεσολάβηση του οικονομολόγου και πολιτικού του Κομμουνιστικού Κόμματος Νικολάι Μπουχάριν, στην απαγόρευση να επιστρέψει στη Μόσχα ή να καταφύγει σε άλλα μεγάλα αστικά κέντρα. Απομονωμένος πλέον, συνέχισε τη σύνθεση ποιημάτων του, αλλά το έτος 1938, μην μπορώντας να αποφύγει τις συνέπειες της μεγάλης τρομοκρατίας, κατηγορήθηκε για αντιεπαναστατικές δραστηριότητες, συνελήφθη ξανά και εστάλη σε στρατόπεδο εργασίας, όπου και πέθανε το ίδιο έτος λόγω κακουχιών.
Με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1945) και τη νίκη της Σοβιετικής Ένωσης, το σύστημα διακυβέρνησης της χώρας ουσιαστικά νομιμοποιήθηκε. Η νίκη απέδωσε μεγάλο κύρος στον Στάλιν στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης. Το γεγονός αυτό κατέρριψε οποιαδήποτε ελπίδα υπήρχε ως τότε για αλλαγή. Αντίθετα, ο Στάλιν προωθούσε όλο και περισσότερο την ανάπτυξη του εθνικισμού και της ξενοφοβίας, πράγμα που οδήγησε στον πλήρη έλεγχο της επιστήμης και της τέχνης. Απαγορεύτηκε αυστηρά κάθε αναφορά σε ξένες και δυτικές λέξεις, εκφράσεις και δυτικόμορφους ρυθμούς, που τιμωρούνταν με απόσυρση βιβλίων από τις βιβλιοθήκες, ακύρωση θεατρικών παραστάσεων και στη χειρότερη περίπτωση με διακοπή σε παροχές σίτισης ή εξορία.
Με την έναρξη μίας περιόδου αποσταλινοποίησης (1953), ο γενικός γραμματέας του κόμματος και τότε ηγέτης της ΕΣΣΔ, Νικίτα Χρουστσόφ, με τις κατηγορίες που έθεσε ενάντια στον Στάλιν στη γνωστή «μυστική έκθεση» του 20ου Συνέδριου του ΚΚΣΕ (1956), κατήγγειλε τους κανόνες του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού και τον περιορισμό στην τέχνη και συνεπώς στην έκφραση, υποστηρίζοντας πως, με τον αυστηρό έλεγχο των καλλιτεχνών, δεν θα μπορεί να υπάρξει καμία σύγκρουση απόψεων και συνεπώς καμία κριτική και καμία αλήθεια, αλλά μονάχα ένα βαρετό και άχρηστο στερεότυπο. Έτσι, ξεκίνησε η φιλελευθεροποίηση της τέχνης, οι καλλιτέχνες απέκτησαν μεγαλύτερη ελευθερία για το περιεχόμενο και τη μορφή των έργων τους και ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός, μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, σταδιακά ατόνησε σημαντικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Applebaum, A., (2016) Σιδηρούν Παραπέτασμα-Συνθλίβοντας την Ανατολική Ευρώπη 1944-1956, (β’ έκδοση), Αθήνα: Εκδ. Αλεξάνδρεια.
- Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Γ., (2012) Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης (1917-1991), Αθήνα: Εκδ. Gutenberg.
- The art story, “Socialist Realism”. Διαθέσιμο εδώ.
- Britannica, “Socialist Realism”. Διαθέσιμο εδώ.
- Poetry Foundation, “Osip Mandelstam”. Διαθέσιμο εδώ.
