Της Ιωάννας Λυμιώτη,
Τον τελευταίο καιρό, τόσο στη χώρα μας όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, έχουν γίνει αποφασιστικά βήματα για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων διάφορων κοινωνικών ομάδων. Δυναμικά κινήματα όπως το ”#MeToo” και το ”Black lives matter”, κάνουν αισθητή την παρουσία τους, υπογραμμίζοντας πως εν έτει 2021 ο αγώνας για την ισότητα συνεχίζεται.
Ακόμη, όμως, και κινήματα σαν αυτά, που έρχονται να βροντοφωνάξουν κάτι που στα αυτιά των περισσοτέρων σήμερα ακούγεται αυτονόητο: πως όλοι πρέπει να απολαμβάνουμε ίση μεταχείριση από την πολιτεία και τους συνανθρώπους μας, προσκρούουν σε αντίθετες φωνές και εκτός από υποστηρικτές συναντούν και πολλούς πολέμιους. Μάλιστα, ο αντίλογος δεν εκφράζεται μόνο στη θεωρία, αλλά πολλοί προβαίνουν και σε πράξεις: χαρακτηριστικό παράδειγμα, η δημιουργία αντικινημάτων, όπως το ”All lives matter” και το ”Not all men”. Πώς εξηγείται, όμως, μια τέτοια στάση που βάζει σε κίνδυνο όλη την προσπάθεια για αλλαγή; Υπάρχουν, πράγματι, άνθρωποι που επιθυμούν να εμποδίσουν τη ζωή των συνανθρώπων τους, βάζοντας φρένο στη βελτίωσή της ή πρόκειται για ένα ζήτημα παρερμηνείας;
Η αλήθεια είναι ότι η παρερμηνεία ως αιτία μιας κοινωνικής αντίδρασης τόσο έντονης, ώστε να οδηγεί στη διαμόρφωση αντικινημάτων, αντιμετωπίζεται από πολλούς με σκεπτικισμό. Πράγματι, για όσους γνωρίζουν με σαφήνεια τις θέσεις που εκπροσωπεί ένα κίνημα, φαίνεται ότι δεν χωρούν παρεξηγήσεις ως προς τον σκοπό του. Δεν είναι, όμως, λίγες οι φορές που τα μέσα ενημέρωσης, και πλέον και τα social media, δεν παρουσιάζουν ένα κίνημα, όπως στην πραγματικότητα είναι, αλλά με αλλοιωμένες θέσεις και σκοπούς. Οι ακρότητες βαφτίζονται κανόνας, και τροφοδοτείται στοχευμένα μια παραποιημένη, αρνητική άποψη απέναντι στο κίνημα. Ως αποτέλεσμα, μεγάλες μάζες ανθρώπων παραπληροφορούνται τόσο για τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν ορισμένες ομάδες, όσο και για τα αιτήματά τους. Η μέθοδος αυτή παραπληροφόρησης αποτέλεσε και ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια που αντιμετώπισε -κι ακόμα και σήμερα αντιμετωπίζει- το κίνημα του φεμινισμού, στο οποίο πολλοί, λόγω παρερμηνείας, προσδίδουν σεξιστικές θέσεις, ενώ στην πραγματικότητα ταυτίζεται με την ισότητα των φύλων!
Ωστόσο, η παρερμηνεία αποτελεί την πραγματική αίτια μόνο σε λιγοστές περιπτώσεις. Στη συντριπτική πλειονότητα υπάρχει επαρκής γνώση της κοινωνικής πραγματικότητας και των θέσεων ενός κινήματος, και σαφής και συνειδητή αντίθεση προς αυτό. Σε αυτή την περίπτωση, δε γίνεται λόγος για παρεξήγηση αλλά για σημάδια παθητικής επιθετικότητας. Για να κατανοήσουμε καλύτερα την παθητική επιθετικότητα, μπορούμε να την παρατηρήσουμε όπως εκδηλώνεται στις περιπτώσεις των δυο προαναφερθέντων κοινωνικών κινημάτων.
#MeToo
Τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, το #MeeToo αποτέλεσε ένα σύνθημα κινητοποίησης, συμπαράστασης, και στήριξης στις γυναίκες που έχουν υποστεί σεξουαλική παρενόχληση ή οποιαδήποτε μορφή βίας και κακοποίησης. Στόχος του αποτελεί η ευαισθητοποίηση πάνω στο ζήτημα της γυναικείας κακοποίησης και η διευκόλυνση της εξωτερίκευσης των εμπειριών των θυμάτων. Στο συγκεκριμένο κοινωνικό πρόβλημα, που σχετίζεται άμεσα με τα φύλα, οι γυναίκες εντοπίζονται στον ρόλο του θύματος, ενώ οι άνδρες στον ρόλο του θύτη. Δεν πρόκειται για μια απλή γενίκευση, όπως κάποιοι υποστηρίζουν, αλλά για ένα δεδομένο που προκύπτει από έρευνες και στατιστικά, χωρίς αυτό φυσικά να σημαίνει ότι κάθε άνδρας και κάθε γυναίκα στον πλανήτη ανταποκρίνονται σε αυτούς τους ρόλους. Το μήνυμα είναι, λοιπόν, ξεκάθαρο. Γιατί, όμως, ένας μεγάλος αριθμός ανδρών ένιωσε την ανάγκη με το σύνθημα ”Not all men” να δηλώσει ότι δεν βρίσκεται στον ρόλο του θύτη; Όπως σε κάθε περίπτωση εκδήλωσης παθητικής επιθετικότητας, το άτομο καμουφλαρισμένα εκφράζει τη δυσαρέσκειά του απέναντι σε μια συμπεριφορά, και συγκεκριμένα σε μια συμπεριφορά που αναμένεται από τον ίδιο. Στην προσπάθειά του να μην ταυτιστεί με τον θύτη -στο προφίλ του οποίου εντοπίζει στοιχεία του, ακόμα και μόνο την ταύτιση φύλου-, προσπαθεί να μπει κι ο ίδιος στον ρόλο του θύματος. Παρουσιάζεται, έτσι, ως θύμα μιας τάχα γενίκευσης, η οποία, όπως αισθάνεται, άδικα τον στοχοποιεί..
Black Lives Matter
Το κίνημα αυτό αναπτύχθηκε στην Αμερική έχοντας στο επίκεντρο την αντιμετώπιση της άνισης μεταχείρισης που υφίστανται αδιάκοπα οι Αφροαμερικάνοι πολίτες. Πρόκειται για ένα μήνυμα επίσης ξεκάθαρο που ανταποκρίνεται στην ανάγκη αποκατάστασης της ισονομίας μεταξύ των πολιτών και της εξάλειψης του φυλετικού ρατσισμού. Σύντομα, όμως, πολλοί λευκοί Αμερικανοί έσπευσαν να καταστήσουν σαφή την αντίδρασή τους στο σύνθημα του κινήματος, υιοθετώντας έναν «όρο-αντισύνθημα» που περιλαμβάνει και τους ίδιους: ”All Lives Matter”. Kαι η συγκεκριμένη αντίδραση, αποτελεί εκδήλωση παθητικής επιθετικότητας, καθώς και πάλι βλέπουμε πως όσοι στη συγκεκριμένη περίπτωση παρουσιάζονται ως θύτες-προνομιούχοι, επιχειρούν να συμπεριληφθούν στην πλευρά των θυμάτων. Προκειμένου να πετύχουν τη θυματοποίησή τους, οι ίδιοι αλλοιώνουν συνειδητά τη σημασία του αρχικού μηνύματος, έτσι ώστε να βρίσκονται πλέον οι ίδιοι σε κατάσταση απειλής από αυτό. Πρόκειται για μια συμπεριφορά που συνδέεται με την αποποίηση ευθυνών, η οποία αποτελεί ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της παθητικής επιθετικότητας.
Και στις δυο περιπτώσεις, λοιπόν, αντιλαμβανόμαστε πως η αντίδραση στα κοινωνικά κινήματα οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην παθητική επιθετικότητα. Όσοι ανήκουν στην κατηγορία από την οποία προέρχονται και οι εκάστοτε θύτες, προσπαθούν υποσυνείδητα να αποποιηθούν τις ευθύνες, αλλά και τις υποχρεώσεις που συνεπάγεται η θέση τους για να έρθει η αλλαγή, μπαίνοντας στον ρόλο του θύματος και διαμορφώνοντας στη σκέψη τους μια υποτιθέμενη κοινωνική πραγματικότητα, στην οποία οι ίδιοι απειλούνται. Υπάρχουν, βέβαια, κι εκείνοι που γνωρίζουν την ύπαρξη της ανισότητας, αντιλαμβάνονται τα κοινωνικά προνόμια που διαθέτουν και την κακομεταχείριση που υφίστανται οι συνάνθρωποί τους, και σκόπιμα θέτουν εμπόδια στην αλλαγή. Σε αυτή την περίπτωση, δεν πρόκειται για παθητική επιθετικότητα, αλλά για την εκδήλωση μιας αμυντικής συμπεριφοράς (κοινωνική άμυνα) που έχει ως στόχο να παραμείνει αμετάβλητη η υφιστάμενη τάξη των πραγμ’ατων. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για προνομιούχους ανθρώπους που δεν επιθυμούν ισότητα και κοινά δικαιώματα, αλλά αδιαφορώντας για τους άλλους. Μοναδική τους θέληση είναι να συνεχίσουν να απολαμβάνουν τα προνόμια που, εξαιτίας της φύσης τους, τους έχει απονείμει η κοινωνία.
Οπωσδήποτε, είτε πρόκειται για κοινωνική άμυνα είτε για παθητική επιθετικότητα ή έστω παρερμηνεία, οι συγκεκριμένες συμπεριφορές θέτουν σοβαρά εμπόδια στην προσπάθεια για την επίτευξη της ισότητας και της εξασφάλισης δικαιωμάτων. Σε κάθε κοινωνικό αγώνα που υπερβαίνει το «εγώ» μας και αποβλέπει σε μια καλύτερη κοινωνία για όλους μας, οφείλουμε να βάλουμε στην άκρη εγωισμούς και συμπεριφορές που επιβραδύνουν τα αποτελέσματα και να σκεφτούμε καθαρά πώς από την πλευρά μας μπορούμε να συνεισφέρουμε αποφασιστικά στην αλλαγή. Η βελτίωση της θέσης του συνανθρώπου μας, άλλωστε, δεν σημαίνει επιδείνωση της δικής μας θέσης, αλλά δίκαιη και αρμονική κοινωνική συνύπαρξη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Not All Men: A Brief History of Every Dude’s Favorite Argument, time.com, διαθέσιμο εδώ
- Why is it so offensive to say ‘all lives matter?, theconversation.com, διαθέσιμο εδώ
- Παθητική επιθετικότητα: Τι είναι, πώς εκφράζεται, πώς αντιμετωπίζεται, i-psyxologos.gr, διαθέσιμο εδώ
