Του Βασίλη Πλαΐτη,
Ο Μεσοπόλεμος αποτελεί μια περίοδο έντονων πολεμικών και πολιτικών αναταραχών ανά τον κόσμο, με την Ελλάδα να μην αποτελεί εξαίρεση του κανόνα. Εκδηλώθηκαν αρκετά πραξικοπήματα από τις αντιμαχόμενες παρατάξεις, με ένα από τα πρώτα εξ’ αυτών να είναι το κίνημα του αξιωματικού Θεόδωρου Πάγκαλου. Αυτό το κίνημα και η επικείμενη δικτατορία του Πάγκαλου θα εξεταστούν παρακάτω.
Ποιος ήταν όμως ο Θεόδωρος Πάγκαλος; Γόνος ισχυρής πολιτικής οικογένειας, ο Πάγκαλος φοίτησε στην Σχολή Ευελπίδων. Αποτέλεσε ιδρυτικό μέλος του Στρατιωτικού Συνδέσμου και υποστήριξε τον ερχομό του Ελευθέριου Βενιζέλου. Τάχθηκε με την βενιζελική παράταξη κατά την διάρκεια του Εθνικού Διχασμού και του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην Μικρασιατική εκστρατεία, επέδειξε στρατηγική οξυδέρκεια και προήχθη σε υποστράτηγο. Μετά την εκλογική νίκη των αντιβενιζελικών τον Νοέμβριο του 1920, αποστρατεύτηκε και αποσύρθηκε στην Ελευσίνα. Το 1922, μετά την επιβολή της Επαναστάσεως, ανέλαβε το Υπουργείο Εσωτερικών, αλλά στις 12 Δεκεμβρίου παραιτήθηκε για να αναλάβει την διοίκηση του στρατού της Θράκης. Συγκρότησε ένα αξιόμαχο στράτευμα, και η επιτυχημένη αμυντική προσπάθεια τον έκανε να θεωρεί ότι θα μπορούσε να φτάσει την Κωνσταντινούπολη. Έτσι, απογοητεύτηκε ιδιαίτερα από την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης (24/7/1923), η οποία επισημοποίησε την Μικρασιατική Καταστροφή και την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας. Η απογοήτευση αυτή αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στην εξωτερική πολιτική του ως δικτάτορα. Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και μέχρι την ανατροπή του Μιχαλακόπουλου, έπαιξε ενεργό ρόλο στην πολιτική σκηνή, αναλαμβάνοντας το Υπουργείο Έννομης Τάξεως στην κυβέρνηση Αλέξανδρου Παπαναστασίου, από όπου κατέστειλε σκληρά απεργίες και διαδηλώσεις.
Η διήγηση μας ξεκινά στις 25 Μαρτίου 1924, όταν ο πρωθυπουργός Παπαναστασίου κηρύσσει το καθεστώς της αβασίλευτης δημοκρατίας, υποστηριζόμενος από τους ριζοσπάστες Φιλελεύθερους και από τους δημοκρατικούς, αντιβασιλικούς αξιωματικούς (όπως ο Πάγκαλος και ο Κονδύλης), οι οποίοι ήταν ανάμεσα στους πρωτοστάτες και της Επαναστάσεως του 1922. Ωστόσο, η πολιτική κατάσταση ήταν ρευστή, ως αποτέλεσμα της διάσπασης των Φιλελευθέρων σε Προοδευτικούς (Καφαντάρης), Συντηρητικούς (Μιχαλακόπουλος) και στην Δημοκρατική Ένωση (Παπαναστασίου). Η κυβέρνηση Παπαναστασίου κατέρρευσε σύντομα (Ιούλιος 1924), καθώς παραιτήθηκε ο ισχυρός δημοκρατικός στρατιωτικός Γεώργιος Κονδύλης από το υπουργείο Εσωτερικών και απώλεσε την στήριξη του Μιχαλακόπουλου, ο οποίος έγινε πρωθυπουργός τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Όμως, ούτε ο Μιχαλακόπουλος κατάφερε να διατηρήσει το αξίωμά του για μεγάλο διάστημα, μιας και έχασε την στήριξη του Κονδύλη τον Ιούνιο του 1925. Αν και έλαβε ξανά ψήφο εμπιστοσύνης στις 15 Ιουνίου, η κυβέρνησή του ανετράπη από το κίνημα του Θεόδωρου Πάγκαλου στις 25 Ιουνίου.
Η αντίδραση του πολιτικού κόσμου στο πραξικόπημα ήταν χλιαρή, κάτι που οδήγησε στην εδραίωσή του. Για να αποτραπεί η αιματοχυσία, ο Παπαναστασίου συνέβαλε στη συνταγματική νομιμοποίηση του κινήματος, καθώς συμμετείχε στην υπερψήφιση της κυβέρνησης Πάγκαλου από την Βουλή, στις 30 Ιουνίου. Έπειτα, οι εργασίες της Εθνοσυνέλευσης διεκόπησαν για το καλοκαίρι. Ο Παπαναστασίου θεώρησε ότι ο Πάγκαλος θα τηρούσε τα κοινοβουλευτικά προσχήματα και θα προχωρούσε επιτέλους στην ψήφιση του νέου Συντάγματος. Ωστόσο, ο Πάγκαλος ανέλαβε αρκετές πολιτικές πρωτοβουλίες και στις 10 Σεπτεμβρίου 1925, δημοσιεύτηκε το νέο Σύνταγμα, το οποίο όμως αποσύρθηκε και δημοσιεύτηκε ουσιωδώς τροποποιημένο από τον Πάγκαλο στις 29 του μήνα. Την ίδια μέρα, ο Πάγκαλος διέλυσε την (αμιγώς βενιζελική) Εθνοσυνέλευση, συγκεντρώνοντας ουσιαστικά την πολιτική εξουσία στα χέρια του, αν και η δικτατορία κηρύχθηκε μόλις στις 4 Ιανουαρίου του 1926.
Από την αρχή της θητείας του ως δικτάτορα, ο Πάγκαλος δικαίωσε τις φήμες, οι οποίες τον παρουσίαζαν ως έναν αυταρχικό ηγεμόνα. Κατέστειλε σκληρά την δράση του ΚΚΕ, κλείνοντας την εφημερίδα «Ριζοσπάστης» για ένα εξάμηνο και φυλακίζοντας ηγετικά του στελέχη. Ωστόσο, δεν περιορίστηκε στο ΚΚΕ, μιας και φυλάκισε αρκετούς πολιτικούς του αντιπάλους, μερικοί εκ των οποίων από την βενιζελική παράταξη (όπως ο Γεώργιος Παπανδρέου), ενώ επέβαλε λογοκρισία στον Τύπο. Από την άλλη, έδωσε σημαντικά υπουργεία (όπως αυτό των Εξωτερικών) σε φιλοβασιλικούς, κηρύττοντας ότι η διάσταση βενιζελικών και βασιλικών ήταν ξεπερασμένη.
Μερικές από τις πρακτικές του θα μπορούσαν να αναχθούν στον ιταλικό φασισμό, τον οποίο ο Πάγκαλος υποστήριζε ως σύστημα οργάνωσης του κράτους. Ο συντηρητισμός, επίσης, είχε εξέχουσα θέση στο νέο καθεστώς, με χαρακτηριστικό μέτρο να είναι η απαγόρευση των κοντών φουστών για τις γυναίκες, το μήκος των οποίων ελεγχόταν από αστυνομικούς. Αυτό το μέτρο είναι και η γνωστότερη κληρονομιά του καθεστώτος Πάγκαλου. Έπειτα, όσον αφορά την κακή οικονομική κατάσταση, το κράτος επέβαλε εσωτερικό αναγκαστικό δανεισμό, μέσω της διχοτόμησης του νομίσματος, τον Ιανουάριο του 1926. Εξασφαλίστηκε, έτσι, η ενίσχυση της νομισματικής ρευστότητας, αν και δεν βελτιώθηκε αποφασιστικά η κατάσταση. Τέλος, η σημαντικότερη κληρονομιά του καθεστώτος Πάγκαλου στο ελληνικό κράτος ήταν η ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών, το 1926.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην εξωτερική πολιτική του καθεστώτος, η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί επιεικώς απαράδεκτη. Ο Πάγκαλος ήταν ο τελευταίος Έλληνας πρωθυπουργός που επιθυμούσε κατάκτηση εδαφών στην Τουρκία (όπως στην Μικρά Ασία και την Κωνσταντινούπολη), αμφισβητώντας την Συνθήκη της Λωζάνης. Έτσι, βασίστηκε σε μερικές αόριστες υποσχέσεις των Δυνάμεων (Αγγλία και Ιταλία), οι οποίες ωστόσο δεν ευνοούσαν οποιαδήποτε ελληνική επέκταση. Όμως, η διαμάχη με την Βουλγαρία και η σύντομη ελληνική εισβολή ήταν πολύ σημαντικότερη. Το «Επεισόδιο του Πετριτσίου» (19-22 Οκτωβρίου 1925), όπως αποκλήθηκε, οφειλόταν σε ένα συνοριακό επεισόδιο και στον θάνατο ενός Έλληνα αξιωματικού στην επικείμενη συμπλοκή.
Παρά τις συμβουλές της ελληνικής και ξένης διπλωματίας, ο ελληνικός στρατός εισέβαλε στην Βουλγαρία, απαιτώντας μεγάλη χρηματική αποζημίωση. Η Βουλγαρία κατέφυγε στην Κοινωνία των Εθνών, η οποία όρισε στην Ελλάδα να αποσύρει τα στρατεύματά της και να πληρώσει τεράστια χρηματική αποζημίωση στην Βουλγαρία. Αυτή η διπλωματική ταπείνωση οδήγησε την χώρα σε απομόνωση, την οποία ο Πάγκαλος επιχείρησε να «σπάσει» με μια συμφωνία με την Σερβία (17 Αυγούστου 1926). Αυτή όριζε συνεκμετάλλευση του λιμένα της Θεσσαλονίκης και της σιδηροδρομικής γραμμής από την Σερβία μέχρι την πόλη (με γιουγκοσλαβικό πλεονέκτημα) και αναγνώριση σλαβικής μειονότητας στην Μακεδονία, κάτι που προκάλεσε τεράστιες αντιδράσεις.
Έως τότε, ο Πάγκαλος είχε καταφέρει να συνασπίσει τους πολιτικούς του αντιπάλους. Μάλιστα, στις προεδρικές εκλογές-παρωδία που έγιναν, με νικητή τον Πάγκαλο (4-11 Απριλίου), οι αντίπαλες παρατάξεις στήριξαν κοινό υποψήφιο, τον μετριοπαθή αντιβενιζελικό Κωνσταντίνο Δεμερτζή. Ο Πάγκαλος είχε πολύ λίγα στηρίγματα εντός και εκτός της χώρας, και πραξικόπημα ετοιμαζόταν από τον Οκτώβριο του 1925. Τελικά, η ελληνοσερβική συμφωνία αποτέλεσε την σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι, και στις 25 Αυγούστου 1926, ο Γεώργιος Κονδύλης έκανε πραξικόπημα, ενώ ο Πάγκαλος παραθέριζε στις Σπέτσες. Ο δικτάτορας προσπάθησε να αποφύγει την σύλληψη, αλλά, μετά από μια περιπετειώδη ναυτική καταδίωξη, συνελήφθη και οδηγήθηκε στις φυλακές Ιτζεδίν της Κρήτης.
Τελευταία πράξη του δράματος ήταν η βίαιη καταστολή των Δημοκρατικών Ταγμάτων, παραστρατιωτικών ομάδων του Πάγκαλου, από τον Κονδύλη, στις 9 Σεπτεμβρίου 1926. Οι πολιτικές δυνάμεις συνασπίστηκαν και σχηματίστηκε δημοκρατική οικουμενική κυβέρνηση, υπό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη, μετά από εκλογές. Ωστόσο, η παρέμβαση του Πάγκαλου στην πολιτική δεν ήταν, σε καμία περίπτωση, η τελευταία του είδους της κατά τον Μεσοπόλεμο, μιας και αξιωματικοί όπως ο Κονδύλης και ο Πλαστήρας επιχείρησαν πραξικοπήματα. Ο Πάγκαλος παρέμεινε στην φυλακή για μικρό διάστημα, και θεωρείται ότι αργότερα συνεργάστηκε με τις κατοχικές αρχές για την συγκρότηση των Ταγμάτων Ασφαλείας (αθωώθηκε μεταπολεμικά). Πέθανε το 1952, ενώ εγγονός του είναι ο συνονόματός του, πρώην υπουργός του ΠΑΣΟΚ, Θεόδωρος Πάγκαλος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γεώργιος Μαυρογορδάτος, «Μεταξύ δύο πολέμων: Πολιτική Ιστορία 1922-1940», στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία Νέου Ελληνισμού (1770-2000), τόμος 7ος (1922-1940), σελ. 13-15
- Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Κοινοβούλιο και Δικτατορία», στο: Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, τόμος Β’ (1922-1940-Μεσοπόλεμος), σελ. 73-77
- Προκόπης Παπαστράτης, «Εξωτερική Πολιτική», στο: Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, τόμος Β’ (1922-1940-Μεσοπόλεμος), σελ. 265-267
