Της Φαίης Φωτιάδου,
Καταρράκτες που αφρίζουν, χτυπώντας στα βράχια, δέντρα υποταγμένα στους ανέμους, βάρκες που παλεύουν με τα κύματα, βαριά σύννεφα που ταξιδεύουν ήρεμα και σκεπάζουν τον ουρανό και τις βουνοκορφές είναι μόνο μερικά από τα θέματα που γοητεύουν τον Ολλανδό τοπιογράφο Γιάκομπ Βαν Ρούισντελ (πρωτότυπο στα ολλανδικά: Jacob Isaackszoon Van Ruisdael). Παραγωγικός και ευέλικτος, υπήρξε ο μεγαλύτερος τοπιογράφος του 17ου αιώνα, καθώς η ποικιλία στα έργα του ήταν ασύγκριτη. Κάλυψε με δεξιοτεχνία όλα τα είδη τοπίου, γεγονός γενικά ασυνήθιστο, ενώ συνέθεσε περίπου 700 πίνακες μέχρι το τέλος της καριέρας του, στα χνάρια του Ολλανδικού Μπαρόκ.
Το σπουδαίο έργο του αναγνωρίστηκε ήδη από τα νεανικά του χρόνια. Αυτό που τον έκανε να ξεχωρίσει ανάμεσα στους καλλιτέχνες της εποχής του, ήταν ο λυρισμός και η ιδιαίτερη, ίσως δραματική, διάθεση που απέπνεαν οι πίνακές του, ο δυναμισμός και το μοναδικό του ύφος. Εγκατέλειψε τα μεγάλα πρότυπα, δημιούργησε εικόνες με ελεύθερη αντίληψη, με συστήματα γραμμών, καμπυλών, προοπτικής, βάθους και ρυθμικής συμμετρίας. Τα κριτήρια χώρου του ήταν αυστηρά, κι όμως, οι όγκοι, οι μάζες και τα πλάνα ήταν διατεταγμένα με ισορροπία.
Οι πρώιμες δημιουργίες του, στο διάστημα 1646 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1650, χαρακτηρίζονται από «απλά μοτίβα και ιδιαίτερα προσεκτική μελέτη της φύσης». Ζώντας, ακόμα, στο Χάρλεμ της Ολλανδίας, απέραντες εκτάσεις από αμμόλοφους, κάμπους και δάση ήταν τα κεντρικά του ενδιαφέροντα. Για την ακρίβεια, ενώ τα δέντρα χρησιμοποιούνταν συχνά από άλλους καλλιτέχνες ως απλές διακοσμητικές συνθέσεις, για τον Ρούισντελ, τα δέντρα αποτελούσαν το ίδιο το θέμα. Έδινε στα φυλλώματά τους υψηλή ποιότητα, καθώς η αίσθηση του αέρα που πλανάται ανάμεσα στα κλαδιά τα έκανε να μοιάζουν αληθινά.
Τα πανοραμικά τοπία του καλύπτουν σχεδόν ολόκληρο τον ορίζοντα. Για να εγκαταστήσει τα εργαλεία του, διάλεγε πότε υψηλούς λόφους και πότε χαμηλές γωνίες, που του επέτρεπαν να γράψει χαμηλά την γραμμή του ορίζοντα, για να απλώσει τον αγαπημένο του συννεφιασμένο ουρανό σε μεγαλύτερη έκταση. Παρ’ όλα αυτά, είναι μάλλον εύλογο να υποθέσουμε ότι ο καλλιτέχνης έκανε μόνο προκαταρκτικά σκίτσα στο ύπαιθρο, ενώ το κύριο μέρος της ζωγραφικής του πραγματοποιούνταν στο εργαστήρι του. Η διάταξη των στοιχείων στον χώρο, το βάθος έχουν όλα οργανωθεί με μεγάλη επιμέλεια και έχουν αποδοθεί με αριστοτεχνικά ακριβείς λεπτομέρειες.
Οι συνθέσεις του, ύστερα από ταξίδι του στη Γερμανία, έτειναν στον ηρωισμό και την μεγαλοπρέπεια. Οι φόρμες γίνονται μεγαλύτερες, περισσότερο διακεκριμένες, ενώ το φως και τα χρώματα δημιουργούν δραματικές αντιθέσεις και σκιές που μακραίνουν με το φως του δειλινού Η ατμοσφαιρικότητα που απεικόνιζε, επιτυγχανόταν μέσω της χρήσης μιας γραφικής τονικότητας και στοιχείων, όπως ανεμόμυλοι, κάστρα, καταιγίδες, βουνά και άλλες δραματικές δομές.
‘‘[τα τοπία του χαρακτηρίζονται] όχι τόσο ως φορείς αφηγηματικών ή εμβληματικών εννοιών, αλλά μάλλον ανακλούν το γεγονός ότι ο ορατός κόσμος γίνεται ουσιαστικά αντιληπτός σαν να εκδηλώνει έμφυτη πνευματική σημαντικότητα’’ -E. John Walford
Ο ουρανός υπήρξε πάντα το αγαπημένο στοιχείο του καλλιτέχνη. Σχεδόν κάθε φορά εκτείνεται τουλάχιστον μέχρι τη μέση του καμβά, ενώ πολλές φορές αποτελεί το κεντρικό του ενδιαφέρον σε πάνω από τα 2/3 του πίνακα. Ζωγράφιζε τα σύννεφα με απαράμιλλη ικανότητα, καταφέρνοντας να παίξει με τις μεταβάσεις από το φως στη σκιά, δημιουργώντας όμορφες και ταραχώδεις ερμηνείες του καιρού. Για τον Ρούισντελ, ο καιρός δεν πρόκειται για κάτι εφήμερο, αλλά για την ουσία. Ο ουρανός αξίζει όση λεπτομέρεια υπάρχει και στο υπόλοιπο τοπίο. Είναι, από μόνος του, ένα τοπίο στο οποίο μπορούν να ζήσουν πουλιά και να κινηθούν οι φωτεινές ανταύγειες του ήλιου.
Τα χρώματα που χρησιμοποιούσε ήταν άλλοτε ενεργητικά και άλλοτε θλιβερά. Προτιμούσε σκούρους και σιωπηλούς τόνους του καφέ, ενώ συμπλήρωνε με κίτρινους και πράσινους για τα επιμέρους στοιχεία. Στη δεκαετία του 1650, η παλέτα του γίνεται φωτεινότερη, με ελαφρύτερες αποχρώσεις. Ακόμη και τα δέντρα εμφανίζονται σε έντονες εικόνες. Αυτό οφείλεται στην ιδιαίτερη τεχνική του, χρησιμοποιώντας παχιά στρώματα χρώματος.
Αν και τοπιογράφος, ο Ρούισντελ δεν ταξίδεψε πολύ. Έμπνευση αντλούσε κυρίως από το περιβάλλον του, αλλά και από τις ιστορίες των εισερχόμενων ταξιδιωτών. Ιδίως μετά την προσφυγή του στο Άμστερνταμ, οι πίνακές του ξεκίνησαν να αποτελούν περισσότερο προϊόντα της φαντασίας του, παρά της πραγματικότητας, καθώς ερευνητές απέτυχαν να προσδιορίσουν τις ακριβείς τοποθεσίες που απεικονίζονταν.
Προς το τέλος της ζωής του στράφηκε στις περισσότερο αστικές απόψεις. Τα αστικά τοπία, ωστόσο, αποτελούν ένα μικρό μόνο μέρος του έργου του. Έμπνευση για τα πινέλα του υπήρξαν είτε τοποθεσίες κεντρικών πλατειών του Άμστερνταμ είτε λιμάνια και ποταμοί της πόλης, ενώ στα μέσα της δεκαετία του 1970, το στυλ του Ρούισντελ είχε αποδυναμωθεί. Ο μαθητής του, Μέιντερτ Χόμπιμα (πρωτότυπο: Meindert Hobbema), προσπάθησε να συνεχίσει την παράδοσή του δασκάλου του, αλλά με έναν μάλλον εξασθενημένο τρόπο.
Τα χειμερινά τοπία απέκτησαν, χάρη στον Ρούισντελ, μεγάλη δημοτικότητα στην Ολλανδία. Συνήθιζε να ζωγραφίζει τους χειμώνες ρεαλιστικά, χωρίς περιττά στολίδια. Δεν γιορτάζονταν τα όμορφα χιονισμένα τοπία, παρά μόνο μαρτυρούν έντονο συναισθηματισμό, νοσταλγία και δράμα. Αυτό οδηγούσε ερευνητές και ιστορικούς τέχνης να τους ερμηνεύσουν είτε ως «σύμβολα του επικείμενου θανάτου» είτε ως «σύμβολα ερήμωσης και μοναξιάς».
«Η άποψή μου είναι ότι εντείνει την ευπιστία στο οριακό σημείο να προτείνει ότι ο ίδιος συνέλαβε όλες τις απεικονίσεις καταρρακτών, χειμάρρων κι ορμητικών ρευμάτων και νεκρών δέντρων ως οπτικές νουθεσίες για τα θέματα της παροδικότητας της ζωής και της ματαιοδοξίας.» -Seymour Slive, όσον αφορά την ερμηνεία των «σκανδιναβικών» πινάκων του Ruisdael
Στο ένα άκρο, υπάρχουν υποστηρικτές που αναφέρουν ότι οι πίνακες του Ρούισντελ δεν έχουν καμία ερμηνεία, αλλά είναι απλώς απεικόνιση της φύσης. Από την άλλη, θεωρείται πως τα έργα του μπορούν να ερμηνευτούν σύμφωνα με την άποψη του θρησκευτικού κόσμου, γεγονός απαγορευτικό για τους κανόνες του μπαρόκ. Η ίδια η φύση αναλαμβάνει ως το πρώτο σύμβολο του θεού σε μια πνευματική πρόθεση. Έπειτα, μπορεί να χρησιμεύει ως μεταφορά της ανθρώπινης ψυχολογίας. Οι αντιπαραθέσεις πιθανώς να λειτουργούν αλληγορικά για την παροδικότητα της ζωής.
Αν και εκπαιδεύτηκε σε κλασικό στυλ, τα στοιχεία της φαντασίας και θεατρικότητας που προσέθεσε στους πίνακές του είχαν μια προ-ρομαντική χροιά. «Όσο φανερή και αν είναι η επιθυμία του Ρούισντελ να ζωγραφίσει το αληθινό, κάθε του πινελιά αποτελεί μια ποιητική μεταμόρφωση της πραγματικότητας».
Πολλά από τα έργα του εκτέθηκαν στην Art Treasures Exhibition στο Μάντσεστερ το 1857. Ωστόσο, η πρώτη έκθεση που οργανώθηκε αποκλειστικά για τα έργα του, υπήρξε αυτή στο Mauritshuis της Χάγης πολλά χρόνια μετά, γύρω στο 1981. Τα έργα του κοστολογήθηκαν υψηλά ήδη καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, ενώ σήμερα βρίσκονται σκόρπιοι σε δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, ενώ οι πλέον αξιοσημείωτες έχουν μείνει στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, στο Ρέικσμουζέουμ στο Άμστερνταμ και στο Μουσείο Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη.
«Ο Ruisdael δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Ήτανε θαύμα που πρέπει να κατατάξουμε στον αριθμό 8 ή 9 στην κλίμακα Mozart.» -Waldemar Januszczak, κριτικός τέχνης, Guardian
Πιθανολογείται πως επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από άλλους τοπιογράφους της εποχής του, όπως οι Κορνέλις Φρόομ (Cornelis Vroom) κι Άλλερτ φαν Έφερντινγκεν (Allaert van Everdingen). Ακόμη, η εξαιρετική γεύση που άφηναν τα έργα του και ο ασυνήθιστος τρόπος σκέψης του επηρέασαν άλλους καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων οι Τόμας Γκαίνσμπορω (Thomas Gainsborough), Ουίλλιαμ Τέρνερ (William Turner) και Τζον Κόνσταμπλ (John Constable), και έφτιαξαν πολλά αντίγραφα, αυτούσια ή με παραλλαγές, από τους πίνακές του.
Λέγεται πως, σε ορισμένα έργα του, ο Ρούισντελ συνεργάστηκε με ορισμένους από τους παραπάνω. Συμπλήρωσαν φιγούρες ανθρώπων και ζώων στα τοπία του που, όμως, εμφανίζονται πάντα μικροί και απόμακροι, χαμένοι μπροστά στο μεγαλείο και την θεία ομορφιά της φύσης.
«Όλα παρουσιάζουν τη σιωπηλή δύναμη της Φύσης, που αντιτάσσει το ισχυρό χέρι της στη μικροπρεπή ανθρώπινη δραστηριότητα και με σοβαρές προειδοποιήσεις απωθεί τις καταπατήσεις του.» -Franz Theodor Kugler, ιστορικός τέχνης
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Buvelot, Quentin. Jacob van Ruisdael: Paints Bentheim. Waanders Publishers, 2010.
- Caffin, Charles Henry. Η ιστορία της ολλανδικής ζωγραφικής. Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Cornell, 2009.
- Jacob van Ruisdael. (2018, Μάιος 29), encyclopedia.com, διαθέσιμο εδώ.
- Maclaren, N. (1960). National Gallery Catalogues: The Dutch School. London: National Gallery.
- Slive, Seymour. Jacob Van Ruisdael: Master of Landscape. Yale University Press, 2005.
- Stechow, W. (1981). Dutch Landscape Painting of the Seventeenth Century (Landmarks in Art History). Cornell University Press.
- Walford, E. John. Ο Jacob Van Ruisdael και η αντίληψη του τοπίου. Yale University Press, 1992.
