Η έκρηξη της Επανάστασης στη Σάμο

Του Κωνσταντίνου Δήμου,

Λίγο μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το Μάρτιο του 1821 στην Πελοπόννησο, τα νησιά του Αιγαίου δεν άργησαν, και αυτά με τη σειρά τους, να κηρύξουν τον πόλεμο στην Υψηλή Πύλη, διεκδικώντας την ανεξαρτησία τους. Τον Απρίλιο, πολλά νησιά, όπως η Ύδρα, οι Σπέτσες, τα Ψαρά, επαναστάτησαν.

Ωστόσο, μια από τις πιο καθοριστικές, αν και σχετικά άγνωστες, επαναστάσεις αυτής της περιόδου που σημειώθηκαν στο Αιγαίο Πέλαγος, ήταν αυτή της νήσου Σάμου, στις 17/18 Απριλίου 1821, καθώς εξανάγκασε το Σουλτάνο να μεταφέρει τον τουρκικό στόλο από τα στενά του Βοσπόρου, όπου υπήρχε το φόβητρο ρωσικής επίθεσης, στο Αιγαίο. Στη Σάμο, το ελληνικό στοιχείο υπερίσχυε του τουρκικού και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, χάρη στις εμπορικές και διαμετακομιστικές δραστηριότητες και τη ναυτιλία, οι κάτοικοι του νησιού κατάφεραν να πλουτίσουν και να απολαμβάνουν ορισμένα προνόμια, όπως ένα ιδιότυπο καθεστώς αυτονομίας. Όμως αυτό, δεν κράτησε για πολύ. Εσωτερικές έριδες μεταξύ των προκρίτων του νησιού, των αριστοκρατών και των πλουσίων γαιοκτημόνων («καλικάντζαροι») και των δημοκρατικών, δηλαδή της εργατικής τάξης και των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων («καρμανιόλες»), αλλά και γενικά μεταξύ των προκρίτων και των απλών κατοίκων του νησιού, έδωσαν την αφορμή που έψαχνε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να επιβάλλει τουρκικό έλεγχο στο νησί.

Ο Γεώργιος Λογοθέτης, άτομο με δημοκρατικά φρονήματα που πάλεψε για την ελευθερία του νησιού και τα δικαιώματα των κατοίκων έναντι της οθωμανικής αυθαιρεσίας, αλλά και μυημένο μέλος προ διετίας στη Φιλική Εταιρεία, έχοντας μάλιστα λάβει και το όνομα «Λυκούργος», εκτοπίστηκε στη Σμύρνη από τη φραξιά των καλικάντζαρων. Δεν άργησε όμως να επιστρέψει πίσω στη Σάμο, αμέσως μόλις προκλήθηκε η εξέγερση. Ο Κωνσταντίνος Λαχανάς με δύο σπετσιώτικα πλοία επιτέθηκε αιφνιδιαστικά στην κωμόπολη Βαθύ και σκότωσε 18 Τούρκους εμπόρους και διοικητικούς υπαλλήλους. Το επαναστατικό μήνυμα εξαπλώθηκε ταχύτατα σε όλο το νησί στις 17/18 Απριλίου. Οι λίγοι εναπομείναντες Τούρκοι και οι πρόκριτοι στην πρωτεύουσα Χώρα τρομοκρατήθηκαν και ζήτησαν βοήθεια από τα παρακείμενα νησιά και τα απέναντι μικρασιατικά παράλια. Μέχρι τις 26 Απριλίου, ολόκληρη η Σάμος βρισκόταν στα χέρια των Ελλήνων επαναστατών, ενώ ναυτικές επιδρομές εναντίον των τουρκικών πληθυσμών στα μικρασιατικά παράλια δεν άργησαν να επέλθουν, παρά το ολιγάριθμο των ελληνικών πλοίων.

Ο Λογοθέτης αναδιοργάνωσε την ιεραρχία στο διαθέσιμο στράτευμα, χωρίζοντας το σε 4 στρατιωτικά σώματα ονόματι «χιλιαρχίες», με επικεφαλής τους Κωνσταντίνο Λαχανά, Κωνσταντίνο Κονταξή, Σταμάτη Γεωργιάδη και Εμμανουήλ Μελαχροινό, ενώ εγκαθίδρυσε και ένα πολιτικό σύστημα οργάνωσης, σύμφωνα με το οποίο ορισμένοι εκπρόσωποι (έφοροι) από κάθε χωριό, ανεξαρτήτως πολιτικής παράταξης, μπορούσαν να συμμετάσχουν στην άσκηση εκτελεστικής εξουσίας, εξαλείφοντας έτσι τις όποιες εντάσεις υπήρχαν μεταξύ τους. Η άμυνα του νησιού ενισχύθηκε και οχυρώθηκε απέναντι στον τουρκικό κίνδυνο από ξηρά και θάλασσα. Στις 8 Μαΐου η ελληνική σημαία ανέμιζε στο Καρλόβασι.

Η αντίδραση των Οθωμανών υπήρξε άμεση, αλλά ανεπιτυχής. Ο τουρκικός στόλος ηττήθηκε την πρώτη φορά στην Ερεσό στις 27 Μαΐου από τις συνασπισμένες νησιωτικές δυνάμεις υπό τους Δημήτριο Παπανικολή και Ιωάννη Δημουλίτσα (Πατατούκο). Η δεύτερη εκστρατεία έλαβε χώρα στα τέλη Ιουνίου και υπήρξε πιο συγκροτημένη σε σύγκριση με την πρώτη, έχοντας ως πρωταρχικό στόχο την πάταξη της επανάστασης στη Σάμο και την ανακατάληψη του νησιού. Ο υποναύαρχος Καρά-Αλής, σε συνεννόηση με το στρατό ξηράς του Μπεϋράν πασά στην Πελοπόννησο και του Ελέζογλου-πασά που στρατοπεδευε στο Κουσάντασι (Νέα Έφεσος), έλαβαν διαταγές από το Σουλτάνο να φονεύσουν τους άνδρες άνω των 8 ετών και να πάρουν τις γυναίκες σκλάβες.

Στις 3 Ιουλίου ο τουρκικός στόλος, αποτελούμενος από 36 πλοία (4 δίκροτα, 6 μονόκροτα, κορβέτες και βρίκια) κατευθύνθηκε προς τη Σάμο από τα Δαρδανέλια. Αιχμαλωτίζοντας ένα μικρό καΐκι, ο Καρά-Αλή έστειλε επιστολή στους Σαμιώτες, ζητώντας τους να καταθέσουν τα όπλα και να παραδοθούν, υποσχόμενος ότι ο Σουλτάνος θα δείξει επιείκεια παρέχοντας τους αμνηστία. Οι Σαμιώτες διχαστηκαν: Κάποιοι, όπως οι πρόκριτοι επιθυμούσαν την εκ νέου υποταγή τους στους πρώην αφέντες τους. Άλλοι, μη αναμένοντας βοήθεια από τον ελληνικό στόλο, ήθελαν να εκκενώσουν το νησί και να καταφύγουν στα γειτονικά νησιά, ή έστω να υποχωρήσουν στην ενδοχώρα ή να μεταβούν στις ορεινές περιοχές του νησιού. Ο Λογοθέτης όμως ήταν αποφασισμένος να αμυνθεί μέχρις εσχάτων, γνωρίζοντας ότι οι Τούρκοι συνηθίζουν να αμελούν τις υποσχέσεις τους. Ελευθερία ή θάνατος λοιπόν.

Ο Λογοθέτης ξεκινάει πυρετώδεις προετοιμασίες για να αποκρούσει την τουρκική απόβαση. Στέλνει αγγελιοφόρους στα γύρω χωριά για να στρατολογήσει άνδρες, ενώ οχυρώνεται στην παραλία, έναντι των μικρασιατικών παραλίων, προσμένοντας την τουρκική επίθεση. Αναπτερώνει το ηθικό των ανδρών με τα εξής λόγια: «Ο Θεός των δυνάμεων είναι μαζί μας. Αυτός ως παντοδύναμος θα πολεμήση τους εχθρούς. Θα νικήσωμεν και θα έλθη ημέρα που θα βραβευθούν οι αγώνες μας». Η επίθεση ξεκίνησε τα χαράματα της 4^ης Ιουλίου με σφυροκόπημα της παραλίας από κανονιοβολισμούς από τα τουρκικά πλοιάρια, ώστε να σκορπίσουν τους αμυνόμενους. Οι Σαμιώτες όμως βρίσκονταν οχυρωμένοι πίσω από τα παραλιακά σπίτια, με 5 κανόνια και πυρομαχικά, αναμένοντας την τουρκική απόβαση για να ξεκινήσουν την αντεπίθεση τους. Έτσι και έγινε.

Το τουρκικό απόσπασμα αποτελούμενο από 400 άνδρες, υπέστη σοβαρές απώλειες και υποχώρησε. Την επόμενη μέρα, μετά από 10ωρο κανονιοβολισμό έγινε ξανά αιφνιδιαστική επιχείρηση απόβασης 300 τουρκαλβανών στην Αγ. Παρασκευή, ώστε να διασπαστούν οι δυνάμεις των Σαμιωτών σε δύο πολεμικά μέτωπα. Με γρήγορες κινήσεις, οι υποχιλίαρχοι Γιάννης και Χριστόφορος Παρμασίδης ζητούν ενισχύσεις, στο οποίο κάλεσμα τους αποκρίθηκε ο Γεωργιάδης μαζί με τα 24 κρητικά παλικάρια του Σφακιανού Χατζή-Γιώργου. Οι εχθρικές δυνάμεις πανικοβλήθηκαν και σφαγιάστηκαν, μέχρι τον τελευταίο. Οι ελληνικές απώλειες; Μόλις 4.

Ο Καρά-Αλή εξοργίστηκε και διέταξε ακόμη έναν κανονιοβολισμό, ρίχνοντας συνολικά 1.600 βόμβες και στέλνοντας αυτή τη φορά 40 πλοιάρια γεμάτα με στρατιώτες. Οι περισσότερες βόμβες αστόχησαν και οι Τούρκοι, συναντώντας καταιγισμό πυρών, επέστρεψαν πίσω στα πλοία τους ταπεινωμένοι. Ο Καρά-Αλή όμως δεν το έβαζε κάτω. Σε πείσμα, έστειλε 9 μεταγωγικά πλοία για να μεταφέρει 7.000 στρατιώτες από τη Μικρά Ασία στη Σάμο. Όμως όυτε οι επαναστάτες παρέμειναν αδρανείς. Έχοντας επίγνωση της μειονεκτικής θέσης στην οποία βρίσκονταν, έστειλαν στις 7 Ιουλίου επιστολή προς τα νησιά της Ύδρας, των Σπετσών και των Ψαρών, ζητώντας τη συνδρομή του ελληνικού στόλου ώστε να αποκρούσουν τους Τούρκους. Οι παραλήπτες ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα, παρά την κακοδιοίκηση και τους κακοπληρωμένους ναύτες. Στις 9 Ιουλίου, ο ελληνικός στόλος εντόπισε τα στρατεύματα του Ελέζογλου-πασά να επιβιβάζονται στα μεταγωγικά στο Κουσάντασι, αναγκάζοντας τους Τούρκους να διακόψουν την επιχείρηση και να παραμείνουν στην ακτή. Ο ελληνικός στόλος τον Ιούλιο αναχαίτισε όλες τις κινήσεις του αντίστοιχου τουρκικού του Καρά-Αλή, είτε με αιφνιδιαστικές συμπλοκές είτε με τακτικούς ελιγμούς. Στις 2 Αυγούστου, ο τουρκικός στόλος επέστρεψε στον Ελλήσποντο ζημιωμένος και ταπεινωμένος από μερικές εκατοντάδες Σαμιώτες και μερικά πρώην εμπορικά, νυν στρατιωτικά πλοία.

Αντίθετα, ο αγώνας του Λογοθέτη και των κατοίκων της Σάμου, υπήρξε εξαιρετικά νικηφόρος. Ο Δημήτριος Υψηλάντης στα τέλη Αυγούστου, αναγνωρίζοντας το στρατηγικό δαιμόνιο του Λογοθέτη και τα πολεμικά του ανδραγαθήματα, του έστειλε ευχαριστήριο επιστολή και τον διόρισε «αρχιστράτηγο των εν Σάμω ελληνικών στρατευμάτων».

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Συλλογικό έργο (1980), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΒ΄, Αθήνα: Εκδ. Αθηνών
• Κόκκινος, Διονύσιος (1974) Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμ.Β΄., 6^η εκδ., Αθήνα: Εκδ. Μέλισσα
• Στασινόπουλος, Χρήστος (1979), Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 (Ν-Ω), τομ. Δ΄, Αθήνα: Εκδ. Δεδεμάδη, ειδ. εκδοση για την εφημερίδα «Το Βήμα»