Το φαινόμενο της εισφοροδιαφυγής: Αιτίες και επιπτώσεις

Της Γεωργίας Παγιαβλά,

Η εισφοροδιαφυγή είναι ένα δυναμικό φαινόμενο και επεκτείνεται σε επίπεδο οικονομίας, ηθικής και κοινωνίας. Η Ελλάδα έχει έντονο πρόβλημα εισφοροδιαφυγής, το οποίο συμπλέει με το πρόβλημα της αδήλωτης εργασίας, τη γνωστό φαινόμενο της μαύρης εργασίας. Ως αποτέλεσμα, το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα έχει πρόβλημα βιωσιμότητας και η καταπολέμηση της εισφοροδιαφυγής είναι προτεραιότητα των αρχών.

Πριν εστιάσουμε στα προβλήματα της εισφοροδιαφυγής, αξίζει να γίνει αναφορά στην έννοια της εισφοράς. Εισφορά κοινωνικής ασφάλισης είναι η καταβολή χρηματικών ποσών από τους ασφαλισμένους προς τον οργανισμό κοινωνικής ασφάλισης, ο οποίος τους παρέχει την ασφαλιστική προστασία (Παπαρρηγοπούλου-Πεχλιβανίδη, 2013). Βέβαια, δεν πρέπει να συγχέεται η έννοια των ασφαλιστικών εισφορών με την φορολογία, καθώς δεν επρόκειτο για κρατήσεις με την έννοια του νόμου, αλλά για μια εισφορά που την επιβάλλει η ασφαλιστική νομοθεσία στους εργοδότες και στους ασφαλισμένους η οποία συνοδεύεται από την υποχρέωση του ασφαλιστικού φορέα να παρέχει υπηρεσίες. Η ασφαλιστική εισφορά είναι εισφοροκεντρικού χαρακτήρα, καθώς έχει καταλυτικό ρόλο στην χρηματοδότηση των συστημάτων της κοινωνικής ασφάλισης. Το ελληνικό σύστημα έχει επιλέξει την ασφαλιστική εισφορά ως το κύριο χρηματοδοτικό μέσο του (Κουζιώρτη, 2010).

Η εισφοροδιαφυγή είναι η μη εμπρόθεσμη καταβολή εισφορών στα ασφαλιστικά ταμεία. με την πραγματική παροχή εργασίας. Να αναφέρουμε και επιγραμματικά ότι η θεωρία διακρίνει την εισφοροδιαφυγή σε ακούσια και εκούσια. Η εισφοροδιαφυγή μπορεί να εκδηλωθεί και με διάφορες μορφές όπως: απόκρυψη της επιχείρησης από το ασφαλιστικό σύστημα, απόκρυψη του συνόλου ωρών/ημερών που απασχολούνται οι εργαζόμενοι στην επιχείρηση, ασφάλιση των εργαζομένων με χαμηλότερες αποδοχές σε σχέση με το τι καταβάλλεται πραγματικά κ.α. (Μπούρλος, 2010). Η πιο ακραία έκφανση της εισφοροδιαφυγής είναι η αδήλωτη εργασία, για αυτό και η βιβλιογραφία επικεντρώνεται σε αυτήν τη διάσταση. Ως αδήλωτη εργασία ορίζεται η εργασία που αμείβεται αλλά δεν κατοχυρώνεται στις φορολογικές αρχές και στους οργανισμούς κοινωνικής ασφάλισης. Στο Ι.Κ.Α. διαπιστώνεται ότι το φαινόμενο της εισφοροδιαφυγής είναι πολύ πιο έντονο.

Σύμφωνα με τα δεδομένα του ΣΕΠΕ (Σώμα Επιθεώρησης Εργασίας) τα ποσοστά αδήλωτων εργαζομένων την περίοδο 2010-2014 καταγράφουν το υψηλότερο ποσοστό το 2012 (36,2%), ενώ το χαμηλότερο το 2014 (4,56%). Βέβαια, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ (2004), η αδήλωτη εργασία είναι ένα φαινόμενο που είναι δύσκολο να μετρηθεί για αυτό οφείλουμε να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί με την αξιολόγηση της κατάστασης.

Οι εκτιμήσεις που αφορούν την αδήλωτη εργασία είναι προσεγγιστικές, δηλαδή δεν μπορεί να αποτυπωθεί το ακριβές μέγεθός της. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο αντιπροσωπεύει γύρω στο 3%-15% του ΑΕΠ και τα νούμερα προέρχονται από εκτιμήσεις του μεγέθους της παραοικονομίας. Βέβαια, η παραοικονομία και η αδήλωτη εργασία μπορεί να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, αλλά δεν είναι ταυτόσημες έννοιες.

Σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου, οι κοινωνικές ομάδες που είναι πιο πιθανό να εργάζονται παράνομα είναι οι παράνομοι μετανάστες (67%), οι άνεργοι (39%) και οι ελεύθεροι επαγγελματίες (32%). Ακόμα, πέραν από τους μετανάστες, οι νέοι ηλικίας 18-25 ετών, οι οποίοι έχουν τα χαρακτηριστικά του φτηνού εργατικού δυναμικού, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι επιλέγουν πολλές φορές την ημιαπασχόληση είναι για κάποιες κατηγορίες επιχειρήσεων πολυπόθητη κοινωνική ομάδα, καθώς δεν έχουν ενδιαφέρον να ενταχθούν σε κάποιο οργανισμό κοινωνικής ασφάλισης. Με άλλα λόγια, και οι νέοι παραμένουν εκτός του κοινωνικοασφαλιστικού συστήματος

Οι επιπτώσεις της εισφοροδιαφυγής, σε συνδυασμό με την αδήλωτη εργασία, δημιουργούν προβλήματα στην οικονομία, στην κοινωνία και στη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης. Σύμφωνα με την βιβλιογραφία, τα προβλήματα της εισφοροδιαφυγής και της αδήλωτης εργασίας συνοψίζονται στα εξής σημεία:

1. τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης έχουν ελλιπή χρηματοδότηση,
2. η ελεύθερη οικονομία στρεβλώνεται λόγω του αθέμιτου ανταγωνισμού που δημιουργείται ανάμεσα στις επιχειρήσεις, καθώς οι επιχειρήσεις που τηρούν τη νομοθεσία δυσκολεύονται να διατηρήσουν την οικονομική δραστηριότητα, εν αντιθέσει των επιχειρήσεων που δεν εφαρμόζουν την νομοθεσία και αποκτούν πλεονέκτημα,
3. οι εργαζόμενοι είναι ελλιπώς προστατευμένοι και δημιουργείται αίσθημα ανασφάλειας (Nenu, 2014), καθώς οι εργαζόμενοι που δεν είναι δηλωμένοι δεν έχουν πρόσβαση σε προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης, ενώ επίσης δεν μπορούν να διεκδικήσουν μισθολογικές αυξήσεις καθώς και όλα τα πλεονεκτήματα που συμπεριλαμβάνονται στην δηλωμένη εργασία (Vinković & Dudaš, 2015),
4. όσο η εισφοροδιαφυγή παραμένει ατιμώρητη και παρατηρείται ασύστολη παραβίαση των κανόνων δικαίου της αγοράς εργασίας, οι θεσμοί της χώρας σταδιακά διαβρώνονται με αποτέλεσμα να υπονομεύεται το κράτος δικαίου.

Ως αποτέλεσμα αυτών, η οικονομία εγκλωβίζεται σε χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης. Συμπερασματικά, διευρύνονται οι κοινωνικές ανισότητες και παρατηρείται διάρρηξη της ισορροπίας ανάμεσα στις εισφορές και στις κοινωνικές παροχές.

Το ελληνικό σύστημα γενικά χαρακτηρίζεται από πολλές παθογένειες, οι οποίες εμποδίζουν την ανάπτυξη και την βιωσιμότητά του και η εισφοροδιαφυγή είναι μία από αυτές. Το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης δεν μπορεί να είναι βιώσιμο αν δεν υπάρχει σύλληψη της ασφαλιστέας ύλης, για αυτό και είναι απαραίτητος ένας μηχανισμός που θα καταπολεμά και θα αποτρέπει την εμφάνιση και διαιώνιση του φαινομένου της εισφοροδιαφυγής.

Για να είναι εφικτή η αντιμετώπιση του φαινομένου πρέπει να μελετηθεί η βασική αιτία εμφάνισής του. Το γεγονός ότι υπάρχει χαλαρή σύνδεση μεταξύ παροχής και εισφοράς, δημιουργεί έδαφος για την εδραίωση της εισφοροδιαφυγής. Με άλλα λόγια, όταν υπάρχει αποσύνδεση ανάμεσα στα δύο αυτά μεγέθη, παρατηρούνται μικρότερης έντασης κίνητρα για τους ασφαλισμένους να επιδιώξουν την ασφάλιση τους. Δηλαδή, ο ασφαλιζόμενος αποβλέπει ότι με την ύπαρξη ή μη απώλειας ημερών ασφάλισης δεν υπάρχει διαφορά στις παροχές υγείας. Αν όμως, παρατηρούσε ότι οι παροχές υγείας έχουν αυξημένη αποδοτικότητα, τότε θα είχε κίνητρο για να επιδιώκει την ασφάλισή του.

Παράλληλα, μερικές άλλες αιτίες είναι η απουσία κοινωνικοασφαλιστικής συνείδησης, που αφορά τόσο τους εργαζομένους όσο και τους εργοδότες. Βέβαια, η καλλιέργεια της συνείδησης είναι μια δομική διαδικασία που πηγάζει από το ίδιο το σύστημα ασφάλισης. Οι μετανάστες αλλά και οι νέοι, που είναι οι κύριοι εκπρόσωποι της εισφοροδιαφυγής, πιθανότητα να μην έχουν εμπεδώσει τη λειτουργία και την πλεονεκτήματα της κοινωνικής ασφάλισης. Ακόμα, υπάρχει και η πιθανότητα ο εργοδότης να μην μπορεί να εκπληρώσει τις ασφαλιστικές εισφορές, λόγω οικονομικής αδυναμίας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα περιόδους κρίσης.

Τα Ευρωπαϊκό Συμβούλιο έχει δώσει ορισμένες προτάσεις για να υιοθετηθούν από τα κράτη μέλη για να αντιμετωπίσουν την εισφοροδιαφυγή στη χώρα τους. Πρώτα, προτείνουν να εξαλειφθούν οι φορολογικές στρεβλώσει που παρατηρούνται μεταξύ του καθεστώτος του μισθωτού και των αυτοαπασχολούμενων, σε συνδυασμό με την μείωση της φορολογίας σε εκείνες τις θέσεις που χαρακτηρίζονται από χαμηλή παραγωγικότητα. Δεύτερον, τονίζουν την ανάγκη να αυξηθεί η αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει η ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Τέλος, προτείνουν να προσαρμοστεί το θεσμικό πλαίσιο για να μπορεί να διευκολυνθεί ο έλεγχος της διασυνοριακής μετακίνησης των εργαζομένων.

Σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση της ελληνικής εισφοροδιαφυγής, ήδη γίνονται κάποια βήματα. Χαρακτηριστικά, το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα του ΕΣΠΑ 2014-2020 με τίτλο πράξης «Καταπολέμηση της Εισφοροδιαφυγής και Εισφοροαποφυγής στον ΕΦΚΑ», γίνεται μια συγκροτημένη προσπάθεια να μειωθεί η εισφοροδιαφυγή, έτσι ώστε να αυξηθούν οι πόροι του ΕΦΚΑ για να μπορεί να γίνεται η πληρωμή των συνταξιούχων χωρίς προβλήματα (ΕΦΚΑ, 2018). Τα τελευταία χρόνια έχουν προταθεί και τα εξής μέτρα: τεκμήρια για να διαπιστωθεί η αδήλωτη εργασία ανάλογα με τα τεκμήρια διαβίωσης, άρση τραπεζικού απορρήτου απέναντι στις Ασφαλιστικές Αρχές, διαφορά του τρόπου ελέγχου στις επιχειρήσεις και αύξηση της ρόλου και της ποιότητας του ελέγχου της αποτελεσματικότητας των μηχανισμών καταπολέμησης της εισφοροδιαφυγής.

Άρα το πρόβλημα της Ελλάδας δεν είναι ότι δεν έχει ιδέες, αλλά ότι τα μέτρα περιορισμού της εισφοροδιαφυγής δεν έχουν αποτελεσματικότητα λόγω των παθογενειών που υπάρχουν σε όλα τα επίπεδα της οικονομίας και της κοινωνίας. Δεν προκαλεί έκπληξη που τις περισσότερες φορές, οι παρεμβάσεις μένουν μόνο σε επίπεδο εξαγγελίας ή μη ολοκληρωμένης υλοποίησης. Οι λύσεις που προτείνονται αφορούν την προώθηση της καλύτερης λειτουργίας της Δημόσιας Διοίκησης και έτσι με έμμεσο τρόπο θα είναι εφικτή και η αντιμετώπιση της εισφοροδιαφυγής. Με άλλα λόγια, τα άμεσα μέτρα πρέπει να εστιάσουν στο να ενισχύσουν το Δημόσιο με νέους και άρτια εκπαιδευμένους υπαλλήλους και να εξοπλιστούν οι υπηρεσίες με το κατάλληλο τεχνολογικό και πληροφοριακό εξοπλισμό για να μπορέσει να ευδοκιμήσει η ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Ακόμα, να δημιουργηθούν αξιόπιστες δομές εσωτερικού ελέγχου που θα προωθούν τη μείωση της διαφθοράς, που απλοποιούν το σύστημα και τη γραφειοκρατία.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• ΕΦΚΑ (2018). Καταπολέμηση της Εισφοροδιαφυγής και Εισφοροαποφυγής στον ΕΦΚΑ. Διαθέσιμο εδώ.
• Κουζιώρτη, Β. (2010). Οι ασφαλιστικές εισφορές στο ΙΚΑ-ΕΤΑΜ, Διδακτορική διατριβή, 2010, σελ. 16, 19.  Διαθέσομο εδώ.
• Μπούρλος, Δ.Α. (2010). Εισφοροδιαφυγή. Διαθέσιμο εδώ.
• Nenu,C.C. (2014). Brief Comments on the European Union Strategies for Preventing and Combating Undeclared Work.Journal of Danubian Studies and Research,4, 81-91.
• Παπαρρηγουπούλου-Πεχλιβανίδη, Π. (2013). Δίκαιο Κοινωνικής Ασφάλισης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, σελ. 184-185.
• Vinković, M.,. & Dudaš, E.  (2015), Freedom of movement of workers in the European Union -transitional provisions in the Croatian context”,Contemporary Legal and Economic Issues,vol. 5, pp. 139-173.