Της Νικολέτας Κουγεντάκη,
Η ιταλική λέξη «βεντέτα» (vendetta), προερχόμενη από την λατινική “vindicta”, σημαίνει εκδίκηση. Αποτελεί μια λέξη η οποία, αμέσως από την ετυμολογική της προέλευση, αντανακλά την βαρύτητα της, ενώ συγχρόνως αντικατοπτρίζει ένα ιδιαίτερα μελανό σημείο της ιστορίας πολλών πόλεων και περιοχών. Στιγματίζει την ιστορία ενός τόπου και δημιουργεί πλήγματα στην ψυχή και την καρδιά των ανθρώπων, καθώς πρόκειται για μια πρακτική αλληλοεξόντωσης οικογενειών, με αποκλειστικό κίνητρο τον κατευνασμό του αισθήματος δικαίου της ανταπόδοσης. Λαμβάνει χώρα από αρχαιότατους χρόνους στην Ελλάδα, το Ισραήλ και τη Μέση Ανατολή, ενώ, μάλιστα, ανάλογα με τον πολιτισμό στον οποίο απαντάται αυτή η εκδικητική απονομή δικαιοσύνης, προσλαμβάνει και διαφορετικό τίτλο, όπως αρχή της ανταπόδοσης, της ταυτοπάθειας ή του αντιπεπονθότος. Άλλες μεταγενέστερες διατυπώσεις κάνουν λόγο για την αρχή του ισόποινου. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Οθωμανικού Δικαίου, κατά το οποίο το έγκλημα της ανθρωποκτονίας δικαιωνόταν μόνο με φόνο ή με «εξαγορά του αίματος», δηλαδή με χρηματική αποζημίωση στους συγγενείς του θύματος.
Η απαρχή του νόμου της ανταπόδοσης, στη χώρα μας, παρατηρείται στην Κρήτη κατά τη Μινωική εποχή. Μάλιστα, ο φιλόσοφος Αριστοτέλης στο έργο του Ηθικά Νικομάχεια το αποδεικνύει και μάλιστα, αναφέρει ως εισηγητή του «Δικαίου της Ανταπόδοσης» τον μυθικό Ροδάμανθο, ο οποίος υποστήριζε ότι «όποιος διαπράξει ένα αδίκημα μόνο σαν πάθει ό,τι έκανε δίκη σωστή θα γίνει». Η κρητική βεντέτα, λοιπόν, είναι ένας πανάρχαια εθιμικά θεσπισμένος τρόπος δικαιοσύνης, ο οποίος βασίζεται στον «άγραφο νόμο του αίματος» και εξακολουθεί μέχρι και σήμερα να επιβιώνει ως μια από τις πιο παραδειγματικές εκδηλώσεις της κρητικής ιδιαιτερότητας.
Μοχλοί αφετηρίας της διαμάχης μεταξύ δύο οικογενειών στην Κρήτη είναι η προστασία της υπόληψης, της ατομικής και, κατά συνέπεια, της οικογενειακής τιμής, κατόπιν κάποιας οποιουδήποτε είδους προσβολής. Παλιότερα, δεν ήταν σπάνιες οι φορές που οι βεντέτες ξεκινούσαν ακόμα και λόγω κτηματικών διαφορών, δηλαδή εξαιτίας ζωοκλοπών και καταπατήσεων εκτάσεων γης. Σε αναντιστοιχία, σήμερα, αφορμή συνήθως συνιστά ένας φόνος, ο οποίος, όμως, μπορεί και να οφείλεται σε ασήμαντα κίνητρα, όπως για παράδειγμα η εξύβριση.
Μια από τις σημαντικότερες βεντέτες του νησιού άρχισε το 1941, όσο η Κρήτη βρισκόταν υπό γερμανική κατοχή, ανάμεσα σε δύο πολυμελείς οικογένειες, τους Σαρτζετάκηδες και τους Πενταράκηδες. Αφορμή αποτέλεσε μια γυναίκα, όμως με την πάροδο του χρόνου και το τέλος του Παγκόσμιου Πολέμου, η αρχική αιτία ύπαρξης ξεχάστηκε, άλλα το μίσος των δύο οικογενειών παρέμεινε, με συνέπεια μέσα σε 15 χρόνια, οι δύο οικογένειες να μετρούν 140 νεκρούς. Τα θύματα της βεντέτας ήταν μόνο άντρες, καθώς οι γυναίκες, ακόμα κι αν διέπρατταν εγκληματική πράξη, δεν αποτελούσαν στόχοι αντεκδίκησης.
Δεν πρέπει, επίσης, να αγνοούμε το γεγονός ότι οι ποινές των δικαστηρίων για τους δράστες που προέβησαν σε πράξεις αντεκδίκησης σε πλείονες περιπτώσεις είναι ιδιαίτερα μειωμένες, καθώς λαμβάνεται υπόψιν το εθιμικό δίκαιο. Η πιο γνωστή περίπτωση είναι αυτή του Γιάννη Παπαδόσηφου, ο οποίος, εισερχόμενος το 1988 μέσα στο δικαστήριο του Εφετείου Πειραιά, φώναξε στους δικαστές: «Σεις, μωρέ, δεν ήσασταν άξιοι να κρίνετε τον φονιά» και στη συνέχεια πυροβόλησε το δολοφόνο του γιου του, Γιάννη Βενιεράκη. Έτσι, καταλαβαίνουμε ότι ο φόνος μέσα στο δικαστήριο έχει μια ιδιαίτερη συμβολική σημασία, καθώς ο δράστης νιώθει πως η ύψιστη μορφή δικαιοσύνης δεν θα αποδοθεί με την απόφαση του δικαστηρίου, ακόμα και αν είναι καταδικαστική, αλλά με το δίκαιο της ανταπόδοσης, που είναι ριζωμένο βαθιά μέσα στην συνείδηση του.
Ωστόσο, υπάρχουν και ορισμένες περιπτώσεις που δεν καταλήγουν στις αίθουσες των δικαστηρίων ή σε βίαιες πράξεις. Ανάμεσα στις δύο οικογένειες επεμβαίνουν οι λεγόμενοι «μεσίτες», δηλαδή εκείνοι που επιδιώκουν τον «σασμό», όπως λέγεται στην κρητική διάλεκτο, την συμφιλίωση των οικογενειών. Οι μεσίτες αποτελούσαν πρόσωπα κύρους στην τοπική τους κοινωνία και λόγω της πείρας τους λειτουργούσαν σαν πυροσβέστες στην εκάστοτε περίπτωση, που μπορούσε να εξελιχθεί σε παρανάλωμα του πυρός. Με το πέρασμα των χρόνων, ο «σασμός» επικυρωνόταν με μια «συντεκνιά», μια βάφτιση ή ένα γάμο μεταξύ των μελών των δύο οικογενειών. Αξίζει να σημειωθεί ότι αναφορές συμβιβασμών μεταξύ δύο «εχθρικών» οικογενειών έχουμε από την εποχή της Ενετοκρατίας. Τότε υπέγραφαν συμφωνητικό ενώπιον του συμβολαιογράφου, με το οποίο πιστοποιούσαν την διακοπή των εχθροπραξιών τους. Από τα μέσα του 20ου αιώνα και έπειτα, βρίσκουμε πρακτικά συμφιλίωσης να δημοσιεύονται σε τοπικές εφημερίδες, ανακοινώνοντας έτσι την λήξη της βεντέτας.
Πέρα, βέβαια, από την Κρήτη, την «δόξα» της βεντέτας την απολαμβάνουν και οι Μανιάτες. Στη Μάνη, ο σκοπός της βεντέτας ήταν η επικράτηση μεταξύ των πατριών οικογενειών. Επρόκειτο για την τιμωρία μιας πράξης που είχε γίνει σε βάρος όλης της οικογένειας. Την τιμωρία αυτή αποφάσιζε ψύχραιμα ένα οικογενειακό συμβούλιο, ενώ δεν ήταν αναγκαίο να τιμωρηθεί αποκλειστικά ο ένοχος της πράξης. Η βεντέτα μπορούσε να στραφεί και εναντίον άλλου μέλους της αντίπαλης πλευράς, ενώ, ορισμένες φορές, ο στόχος ήταν ακόμη και η ολοκληρωτική εκμηδένιση της. Η έναρξη της βεντέτας δεν γινόταν ποτέ απροειδοποίητα. Η πλευρά που τη προκαλούσε κήρυττε επίσημα τον «πόλεμο», δηλαδή, χτυπούσαν οι καμπάνες, τα δύο αντίπαλα μέρη πήγαιναν στους πύργους τους και από αυτό το σημείο και μετά, κάθε μέσο καταστροφής ήταν επιτρεπτό. Η Μανιάτικη βεντέτα κρατούσε -σαν την Κρητική- πολλά χρόνια και μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά, με αποτέλεσμα να έχουν ξεκληριστεί ολόκληρες οικογένειες.
Στη σημερινή εποχή, το φαινόμενο -δυστυχώς- δεν έχει εξασθενίσει με πολλές σύγχρονες βεντέτες να συμπληρώνουν τις παραδοσιακές της ορεινής Κρήτης και Μάνης. Τέτοιες είναι οι βεντέτες που υφίστανται στη νότια Ιταλία, κυρίως για πολιτικό-οικονομικά κίνητρα λόγω της Μαφίας, όπως αντίστοιχα και στο Αφγανιστάν και σε χώρες της Μέσης Ανατολής, όπου άνθρωποι υπηρετούν εθιμικά και με σεβασμό την αρχή «του οφθαλμός αντί οφθαλμού», οπότε και εκδηλώνονται βεντέτες μικρής έκτασης. Ωστόσο, πρέπει να πάψουμε να δείχνουμε ενοχή σε τέτοια περιστατικά. Ως πολίτες οργανωμένων κοινωνιών είναι ανάγκη να συμπορευόμαστε με το σύστημα απονομής δικαιοσύνης και να μην το βαρύνουμε, αντικαθιστώντας το με επιπρόσθετες αξιόποινες πράξεις. Οφείλουμε να παραμερίσουμε την ανάγκη ικανοποίησης του αισθήματος ανταπόδοσης και εκδίκησης και έχουμε χρέος να συμμορφωθούμε ως προς το δίκαιο. Μόνο έτσι θα αποκατασταθεί με ορθό τρόπο το δίκαιο και η συστηματική εμπιστοσύνη όλων των κοινωνών προς την έννομη τάξη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΈΣ ΠΗΓΕΣ
- Βεντέτα: Όταν χύνεται αίμα στο όνομα της δικαιοσύνης, in.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Η βεντέτα στην Κρήτη και ο νόμος της σιωπής, cretanmagazine.gr, Διαθέσιμο εδώ
