Της Αριάδνης Παναγιώτας Φατσή,
Η ελευθερία είναι δύσκολο να διατηρηθεί και απειλείται καθημερινά από πολλούς παράγοντες. Αυτό, μεταξύ πολλών άλλων, καταλαβαίνει κανείς από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου του Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη. Το βιβλίο «Στο όνομα της Ελευθερίας» κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Επίκεντρο το 2019 και αποτελείται από συνεντεύξεις, αλλά και δοκιμιακού χαρακτήρα κείμενα του γνωστού ακαδημαϊκού και πολιτικού επιστήμονα, που αφορούν τα ζητήματα του Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας, τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και υπό ένα πρίσμα εξέτασης των εκτροπών της ελληνικής, αλλά και παγκόσμιας πολιτικής σκηνής.
Ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης είναι Ελληνοκύπριος ακαδημαϊκός, πολιτικός επιστήμων και διανοούμενος για ιστορικά θέματα. Από το 1980 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου πλέον είναι Ομότιμος Καθηγητής. Έχει ασχοληθεί σε μεγάλο βαθμό με τον Διαφωτισμό στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και το παράδειγμα της Ελλάδος σε αυτό το πλαίσιο. Παράλληλα, έχει διατελέσει διευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Ερευνών (1980 – 1995), ενώ από το 2000 έως το 2011 είχε τη θέση του διευθυντή του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Η πρόσφατη εργογραφία του, εκτός από το έργο που σχολιάζεται εδώ, περιλαμβάνει ξενόγλωσσα συγγράμματα για τον νεοελληνικό διαφωτισμό, τον οποίο ο ίδιος – όπως αναφέρει και σε συνέντευξη που έχει συμπεριληφθεί στο βιβλίο- θέλει να αναδείξει ως ιστορικό παράδειγμα και στη διεθνή βιβλιογραφία. Δύο από αυτά τα έργα, τα οποία αναφέρονται και στις συνεντεύξεις που διαβάσαμε, είναι τα “Enlightenment and Revolution. The Making of Modern Greece (Harvard University Press, 2013)” και “Adamantios Korais and the European Enlightenment (Voltaire Foundation, 2010)”.
Οι 13 συνολικά συνεντεύξεις, τις οποίες σε αυτήν την έκδοση έχει επιμεληθεί ο εκδότης Πέτρος Παπασαραντόπουλος, είναι μια συλλογή απόψεων που αγγίζουν πολλά και ενδιαφέροντα θέματα. Ένα κοινό θέμα που επανέρχεται ξανά και ξανά στις συνεντεύξεις είναι αυτό του Διαφωτισμού. Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, χρησιμοποιώντας στις περισσότερες περιπτώσεις πολύ λιτή και κατανοητή γλώσσα, μεταφέρει στους αναγνώστες απόψεις φιλοσόφων, όπως ο Καντ, ο Λοκ και ο Σπινόζα. Είναι εμφανές ότι ο ίδιος έχει εντρυφήσει σε μεγάλο βαθμό στους διανοητές αυτούς και έχει ιδιαίτερα πλούσιες γνώσεις για τα ζητήματα τα οποία πραγματεύεται, αλλά αυτό δεν τον οδηγεί σε μια επιτηδευμένη γλώσσα – το αντίθετο, μάλιστα – πρόκειται για κείμενα, τα οποία ο καθένας μπορεί να παρακολουθήσει με ευκολία και να αναπτύξει κατανόηση.
Τι γίνεται, λοιπόν, «στο όνομα της Ελευθερίας»; Και τι γίνεται, όταν στο όνομα αξιών, όπως η ελευθερία, οι πολιτικές κοινωνίες παίρνουν έναν δρόμο που απειλεί όσα ήταν δεδομένα βάσει των αρχών της νεωτερικότητας, που διέπουν τα σύγχρονα κράτη; Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει μια συνέντευξη που αφορά το θέμα του Brexit και της εκλογής του Donald Trump. Ο Κιτρομηλίδης αναγνωρίζει τις απειλές που προκύπτουν από τον λαϊκισμό και τη δημαγωγία, αλλά εντούτοις θεωρεί ότι η νεωτερικότητα έχει άμυνες και δεν επιτρέπει την κατάλυσή της από τέτοιες συμπεριφορές, ακόμη και αν σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν κατά περίπτωση ήττες. Για τον Κιτρομηλίδη, ο άκρατος λαϊκισμός και η δημαγωγία εκμεταλλεύονται σε μεγάλο βαθμό το ψεύδος και έρχονται σε αντίθεση με το θεμέλιο του Διαφωτισμού, που αποτελεί την ειλικρίνεια και την εμπεριστατωμένη γνώση, δημιουργώντας κινδύνους για τις κοινωνίες που πείθονται από τέτοιου είδους επιχειρηματολογίες. Κι όμως, ο Κιτρομηλίδης δε θεωρεί σε καμία περίπτωση ότι έχει έρθει το τέλος της νεωτερικότητας.
Παρά το γεγονός ότι σε άλλο σημείο του βιβλίου αποκαλεί τον εαυτό του απαισιόδοξο, ο συγγραφέας δείχνει σε πολλές περιπτώσεις αισιοδοξία για την εξέλιξη των πραγμάτων και την επιβίωση του πνεύματος του Διαφωτισμού. Ακόμη και στο σημείο που αναφέρεται στις απειλές από την ταχύτατη εξέλιξη της τεχνολογίας, ο Κιτρομηλίδης δεν είναι απόλυτος, αλλά θεωρεί ότι η τεχνολογία θα μπορούσε ίσως να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια «επιστροφή της πολιτικής» και ευρύτερη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Άλλωστε, ένας ακαδημαϊκός που έχει αφιερώσει τόσο κόπο και τόση μελάνη στις ιδέες του Διαφωτισμού και τη σχέση του με τη σύγχρονη Ελλάδα είναι μάλλον αδύνατον να καταθέσει τα όπλα.
Το αν η νεωτερικότητα και ο φιλελευθερισμός έχει ριζώσει στην Ελλάδα είναι, επίσης, ένα από τα ζητήματα που πραγματεύεται το βιβλίο. Ο Κιτρομηλίδης εξηγεί ότι, όπως άλλωστε έχουν υποστηρίξει και πολλοί επιστήμονες πριν από αυτόν, η ελεύθερη (όχι, όμως, εντελώς άκρατη) λειτουργία της οικονομίας συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις δημοκρατικές κοινωνίες. Ως προς τα νοήματα του Διαφωτισμού, σε αυτά ο συγγραφέας βρίσκει ότι αποτελούν μια φυσική συνέχεια του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, καθώς στην πάροδο των ετών έχουν ενταχθεί με μοναδικό τρόπο και στην ελληνική σκέψη, πράγμα για το οποίο ο Κιτρομηλίδης θεωρεί κομβικό το πρόσωπο του Αδαμάντιου Κοραή.
Ιδιαίτερα αξίζει να σταθούμε στο ζήτημα της εκπαίδευσης. Ο Κιτρομηλίδης εκφράζει την ανησυχία του ως προς την εκπαίδευση που αφορά μόνο δεξιότητες και πρακτικά ζητήματα και η οποία σήμερα δείχνει να κερδίζει έδαφος εις βάρος των πιο φιλοσοφικών και θεωρητικών αναζητήσεων. Σε συνέντευξη που σχολιάζει αυτό το ζήτημα από κοινού με τη Βρετανίδα καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας Janet Coleman, οι δύο φαίνεται να συμφωνούν ότι η εκπαίδευση, και δη η αγωγή των πολιτών, δεν μπορεί να περιορίζεται σε απλά πρακτικά ζητήματα. Η Coleman αναφέρει ότι και στη Μεγάλη Βρετανία, παρά το γεγονός ότι υπάρχει ώρα αγωγής του πολίτη, αυτή αναλώνεται σε συζητήσεις που αφορούν το πώς μπορεί κανείς λ.χ. να ανοίξει λογαριασμό στην τράπεζα, αλλά δεν υπάρχει ουσιαστική πολιτική παιδεία. Οι δύο ακαδημαϊκοί δείχνουν να συγκλίνουν ότι το στοίχημα της ουσιαστικής αγωγής των μελλοντικών πολιτών έχει ζωτική σημασία.
Το «Εις το όνομα της Ελευθερίας» ήταν ένα ανάγνωσμα που θα περίμενε κανείς να εμφορείται από πλήθος νοημάτων και προϊόντων της παγκόσμιας διανόησης – και πράγματι, ως προς αυτό κάνει ό,τι υπόσχεται. Τούτο, όμως, δε σημαίνει ότι η γλώσσα του έχει δυσκολίες, ούτε ότι τα ζητήματα αυτά ακολουθούν μια επιτηδευμένη μορφή έκφρασης. Το αντίθετο! Ακόμη και κάποιος που δε γνωρίζει σε μεγάλο βαθμό τις έννοιες, μπορεί να παρακολουθήσει το συγκεκριμένο ανάγνωσμα με ευχέρεια, πράγμα στο οποίο σίγουρα έχει συντελέσει και η μακρά διδακτική πείρα του Πασχάλη Κιτρομηλίδη.
