Της Αριάδνης-Παναγιώτας Φατσή,
Στο πρώτο μέρος αυτού του αφιερώματος, παρουσιάστηκε η ομηρική δίκη, με άλλα λόγια η δίκη που είναι ζωγραφισμένη στην ασπίδα του Αχιλλέα και δημιουργεί μια σειρά από ερωτήματα για τους -ας πούμε- δικονομικούς κανόνες της εποχής. Προτού γίνει αναφορά στο δεύτερο μέρος, το οποίο αφορά τους θεσμούς που σήμερα θα αποκαλούσαμε δημοσίου ή και συνταγματικού δικαίου, πρέπει να γίνει ξεκάθαρο ότι τα πολιτεύματα που παρουσιάζονται στην Ιλιάδα δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση ιστορική πηγή για κάποια συγκεκριμένη έννομη τάξη της εποχής, αλλά μάλλον απηχούν αντιλήψεις και συνήθειες μιας σειράς πόλεων-κρατών του αρχαϊκού κόσμου.
Δύο είναι κατά βάση τα συλλογικά όργανα λήψης αποφάσεων στον ομηρικό κόσμο. Το πρώτο αποτελεί τη Βουλή των Γερόντων (η οποία στην Ιλιάδα έχει αντικατασταθεί με ένα επιτελείο στρατού). Σε αυτό το όργανο συμμετέχουν μόνο οι βασιλείς ή όποιος έχει προσκληθεί από αυτούς. Το δεύτερο όργανο, το οποίο είναι κυρίως θέμα του άρθρου, είναι η Συνέλευση (ή αγορά σε καιρό ειρήνης), στην οποία και πάλι ακούγονται κυρίως οι βασιλείς, αλλά υπάρχει και ένα πρώιμο στοιχείο «λαϊκής νομιμοποίησης».
Τούτο μπορεί να ακούγεται πολύ σύγχρονο με εμάς και μακρινό από την εποχή του Ομήρου, αλλά στις πολεμικές συνθήκες της Ιλιάδας και κατ’ επέκταση σε κάθε περίπτωση στρατιωτικών επιχειρήσεων, είναι οι πρακτικές ανάγκες που επιβάλλουν το να αναζητηθεί μια συναίνεση του στρατού. Όσο κυρίαρχος κι αν είναι ο Αγαμέμνων, είναι σίγουρο ότι δεν μπορεί να κατακτήσει την Τροία μόνος του – θα χρειαστεί τους στρατιώτες, και μάλιστα συναινούντες. Πώς αλλιώς άραγε θα μπορούσε να εξηγηθεί η προσπάθεια του Αγαμέμνονος στη ραψωδία Β’ να υφαρπάξει τη συναίνεση των Αχαιών για τη συνέχεια του πολέμου, κανονίζοντας από πριν το πώς θα μιλήσει κάθε βασιλιάς στη συνέλευση; Η πρώτη Παναχαϊκή συνέλευση, λοιπόν, δείχνει περίτρανα ότι ο αρχαίος Έλληνας στρατιώτης είναι ταυτόχρονα πολίτης – σε αντίθεση, όπως γράφει ο Γεώργιος Βλάχος, με τον Ρωμαίο στρατιώτη, που έχει πιο ξεκάθαρη στρατιωτική υπόσταση. Το περιστατικό κατά το οποίο ο Θερσίτης, ένας παραμορφωμένος στρατιώτης, μιλά στη συνέλευση κατά του Αγαμέμνονος και στη συνέχεια ξυλοκοπείται από τον Οδυσσέα έχει δύο λειτουργίες: κατά την άποψη ορισμένων μελετητών είναι μια σάτιρα προς την εξουσία που δεν έχει ένα θεσμικό πλαίσιο αμφισβήτησης, ενώ, κατά άλλους, αποτελεί απλά τα όρια στο να λέει κανείς τη γνώμη του. Παρόμοια περιστατικά εκτυλίσσονται στη Β’ Παναχαϊκή Συνέλευση, όπου μια φράση του Διομήδη είναι ενδεικτικότατη για τις δικαιικές αντιλήψεις της εποχής. Διαφωνώντας ανοιχτά με τον Αγαμέμνονα, ο Διομήδης αναφέρει ότι είναι εθιμικό δίκαιο (θέμις εστίν) να μπορεί ο καθένας να αρθρώσει λόγο στη συνέλευση, ακόμη και κατά της γνώμης του μονάρχη.
Η Ιλιάδα έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ως πολιτικό κείμενο – κατά τη γνώμη μου, δικαίως. Ήδη από την αρχή του έργου, ο Αχιλλέας συγκρούεται με τον Αγαμέμνονα. Φαινομενικά, η σύγκρουσή τους δεν έχει κανένα δικαιοπολιτικό περιεχόμενο. Κι όμως, ο Αχιλλέας αδικείται από τον απόλυτο μονάρχη και αντιπαρατίθεται με αυτόν στο πλαίσιο της συνέλευσης. Ο άριστος των Αχαιών συγκρούεται με τον αρχιστράτηγο της εκστρατείας και, ταυτόχρονα, στο πλαίσιο των πολιτικών ιδεών η αξιοκρατία συγκρούεται με την κληρονομική αριστοκρατία. Ο Νέστωρ με την παρέμβασή του εκπροσωπεί την παράδοση, που σπεύδει τόσο να συμφιλιώσει τις πλευρές όσο και να υπερασπιστεί την κεντρική εξουσία, ενώ η παρέμβαση της Αθηνάς για να αποτρέψει την επίθεση του Αχιλλέα στον Αγαμέμνονα είναι, επίσης, στοιχείο «νομιμότητας» – ο Αχιλλέας έχει κάθε δικαίωμα να πει τη γνώμη του στη Συνέλευση, αλλά όχι να σκοτώσει τον Ατρείδη.
Στο στρατόπεδο των Τρώων, οι συνελεύσεις γίνονται με παρόμοιο τρόπο. Κι όμως, από την αρχή φαίνεται ότι η βασιλική εξουσία εκεί καταπνίξει εντελώς τη δυνατότητα να εκφραστούν άλλες απόψεις. Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν συνετοί ομιλητές, όπως ο Αντήνωρ και ο Πολυδάμας, οι αγορεύσεις του Πριάμου, του Έκτορος και του Πάρη είναι αυτές που επικρατούν, χωρίς να είναι απαραίτητα οι ορθότερες, διότι κανένας δεν τους φέρνει αντίρρηση. Ακόμη και ο ίδιος ο αφηγητής σχολιάζει αρνητικά ότι αν και ο Έκτωρ δεν είχε την ορθότερη άποψη στη λογομαχία του με τον Πολυδάμαντα, το κοινό τον επευφημεί. Τι άλλο, λοιπόν, είναι αυτό το σχόλιο του αφηγητή από ένα δικαιοπολιτικό σχόλιο για τη δυνατότητα διαπραγμάτευσης και αντιλόγου, ακόμη και όταν κανείς διαφωνεί με την κρατούσα εξουσία; Αρκετοί μελετητές του Ομήρου θεωρούν ότι οι λιγότερο «δημοκρατικοί» θεσμοί των Τρώων προοικονομούν την τελική τους ήττα και, αλήθεια, ίσως να υπάρχουν τέτοια υπονοούμενα αν αναλογιστεί κανείς το κοινό των Ομηρικών Επών και τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για την ανωτερότητα των πολιτειακών τους οργάνων.
Στην Οδύσσεια, ο αριθμός των συνελεύσεων είναι πολύ μικρότερος από αυτόν της Ιλιάδας. Κι όμως, η Συνέλευση της Ιθάκης στη ραψωδία δ’ είναι ενδεικτική. Πρόκειται για μια Συνέλευση, η οποία έχει τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων για μια σειρά ζητημάτων, καθώς μπορεί ακόμα και να αποφασίσει για την εξορία κάποιου ατόμου. Κι όμως, με τη μακροχρόνια απουσία του Οδυσσέα, η Συνέλευση έχει χάσει τη δύναμή της και οι μνηστήρες κυριαρχούν στο νησί – σήμερα θα λέγαμε, έχει διαταραχθεί η συνταγματική τάξη. Το ότι στις εποχές νομιμότητας η Συνέλευση είχε δύναμη, φαίνεται και από την αγόρευση του Μέντορος, ο οποίος απευθύνεται στον λαό της Ιθάκης και μέμφεται τους πολίτες, διότι ανέχονται τις παραβατικές συμπεριφορές των μνηστήρων. Το τέλος του έπους, με την Αθηνά να συμφιλιώνει τους Ιθακήσιους μετά την εκδίκηση του Οδυσσέα είναι άλλη μια έκφανση νομιμότητας – ακόμη και ο βασιλιάς μπορεί να τιμωρήσει την προσβολή που του έγινε, αλλά δεν πρέπει να υπερβεί το μέτρο.
Κάπου εδώ, αυτό το αφιέρωμα δύο μερών ολοκληρώνεται. Τα «νομικά» του Ομήρου, που προκύπτουν τόσο αβίαστα από το έργο του, μπορούν να διαβαστούν μέχρι και σήμερα σαν μια πραγματεία σχετικά με το θεσμικό πλαίσιο, την εξουσία που υπάρχει ή πρέπει να υπάρχει στον λαό και την αξία της νομιμότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Barker, Elton, Challenging Authority in the assemblies of the Iliad. In Entering the Agon: Dissent and Authority in Homer, Historiography, and Tragedy, Oxford Scholarship Online, 2009.
- Βλάχου, Γεωργίου, Πολιτικές Κοινωνίες στον Όμηρο, Εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1981.
- Christensen, Joel, Trojan Politics and the Assemblies of Iliad 7, Greek, Roman, and Byzantine Studies 55 (2015) 25–51.
