Του Ελευθέριου Ζαμπουλάκη,
Η Μεγάλη Ιδέα αποτελεί μια αξιοθαύμαστη, αξιοπερίεργη, αλλά και μια δίχως προσδιορισμένη χρονική περίοδο ιδεολογία. Μιλώντας για αυτήν, δεν θα μπορούσαμε να την εντάξουμε σε ένα συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο με αρχή, μέση και τέλος, παρά μόνο ένα σημείο κατά το οποίο ζωντάνεψε και πέθανε, με μορφή εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Η απαρχή της Μεγάλης Ιδέας, μας πηγαίνει στα προ της ελληνικής επανάστασης χρόνια και, κατα μερικούς ιστορικούς, μέχρι και την περίοδο της κατάρρευσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και έπειτα. Κύριο χαρακτηριστικό της Μεγάλης Ιδέας, ήταν το εθνικό και εθνικιστικό της χρώμα, με την παράλληλη εθνικοαπελευθερωτική της τάση, πράγμα που μας κάνει να αναρωτιόμαστε για το βάθος της ελληνικής εθνικής αυτοδιάθεσης.
Η συνδρομή της εκκλησίας όσον αφορά την διατήρηση της ελληνικής ταυτότητας αλλά πρωτίστως της θρησκευτικής διάθεσης των ορθόδοξων ελληνικών πληθυσμών κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, υπήρξε σημαίνουσα. Η ελληνική εθνική ταυτότητα ενισχύθηκε από το φιλελληνικό και διαφωτιστικό πνεύμα της εποχής του 18ου και 19ου αιώνα, αλλά και από την στροφή, όχι μόνο των Ελλήνων του ελλαδικού χώρου και της Διασποράς, αλλά και των Δυτικοευρωπαίων Φιλελλήνων, προς τον κλασικισμό και τον αρχαιοελληνικό θαυμασμό.
Με το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης η Μεγάλη Ιδέα, αν και δεν είχε οριστικοποιηθεί, είχε ήδη αποκτήσει το πρώτο θεμέλιο για την πραγμάτωση της. Ο Ελληνικός εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας είχε στον σκελετό του την αποδοχή και την αναγνώριση του έθνους των Ελλήνων στην Ευρώπη, καθώς και την δημιουργία ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Μετά την Συνθήκη του Λονδίνου (1827) με την οποία θα δημιουργηθεί το ελληνικό κράτος, θα επακολουθήσει το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1832), με το οποίο θα καθοριστούν τα σύνορα του. Τα περιορισμένα σύνορα του κράτους, καθώς και η μεγάλη συρροή προσφύγων προς αυτό από τις αλύτρωτες περιοχές, θα οδηγήσουν σταδιακά στην υιοθέτηση της Μεγάλης Ιδέας τόσο από τον λαό, όσο και από την πολιτική εξουσία. Η άφιξη του νεαρού τότε βασιλιά Όθωνα στο Ναύπλιο το 1833, αλλά και αργότερα στην Σμύρνη, συνδέθηκε άρρηκτα με την Μεγάλη Ιδέα και με την άποψη ότι ο ίδιος ως «Μεσσίας», μέσω της βασιλείας του, θα απελευθέρωνε τις αλύτρωτες περιοχές και πληθυσμούς, φτάνοντας έως και την Κωνσταντινούπολη. Ο ίδιος μάλιστα επιδίωκε να δει τον εαυτό του ως Βυζαντινό Αυτοκράτορα ο οποίος θα αναστήσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ο Ε. Κυριακίδης γράφει κατά την άφιξη του Όθωνα στην Σμύρνη: «Η ενώπιον αυτού – του λαού – παρουσία του Έλληνος Μονάρχου του εφαίνετο ως εκ νεκρών ανάστασις, ώς άν ηνοίχθοισαν οι τάφοι των Κωνσταντίνων και ανεπήδησεν είς εξ αυτών, την ανάστασιν του Γένους ευαγγελιζόμενος».
Η Μεγάλη Ιδέα θα πάρει σάρκα και οστά στην Εθνοσυνέλευση του 1844, η οποία συντάχθηκε μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843. Η πρωτοδιατυπωθείσα από τον Ιωάννη Κωλέττη Μεγάλη Ιδέα, στα πλαίσια των συζητήσεων για το θέμα αυτοχθόνων – ετεροχθόνων, συνδέθηκε σημαντικά με το πρόσωπο τόσο του ίδιου, όσο και του Όθωνα. Η πρωθυπουργία του Κωλέττη (1844 – 1847) χαρακτηρίστηκε από μια έντονη διπλωματική εξωτερική πολιτική, κατευθυνόμενη προς την Γαλλία, της οποίας την αρωγή και στήριξη είχε εξασφαλίσει, αυξάνοντας την εγκυρότητα του ως αξιόλογος πολιτικός στο εσωτερικό. Όσον αφορά την εσωτερική του πολιτική, ο ίδιος επιχείρησε να αναζωπυρώσει το εθνικιστικό πνεύμα των πολιτών, ακολουθώντας μια εθνικοαπελευθερωτική πολιτική. Μέχρι το θάνατο του το 1847, είχε καταφέρει να εξασφαλίσει την στήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων αλλά και του Όθωνα, ενώ ταυτόχρονα κατόρθωσε να κρατήσει μια κυβερνητική σταθερότητα, η οποία όμως δεν επέφερε την πρόοδο.
Ο θάνατος του Κωλέττη προκάλεσε αναταραχές στην εξωτερική πολιτική της χώρας και ιδιαίτερα στην εμπιστοσύνη των Μεγάλων Δυνάμεων, η οποία κλονίστηκε. Ακόμη και ο Όθωνας έμεινε εκτεθειμένος, καθώς εμπιστευόταν τον Κωλέττη, ο οποίος είχε καταφέρει να προσελκύσει την προσοχή των Μεγάλων Δυνάμεων. Ο Όθωνας, διόρισε νέα κυβέρνηση από τον χώρο του γαλλικού κόμματος, με πρωθυπουργό τον Κίτσο Τζαβέλλα. Η όξυνση των σχέσεων μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Ελλάδας, λόγω συμπλοκών στα σύνορα, οδήγησε την νέα κυβέρνηση στην στροφή της εξωτερικής της πολιτικής, προς την αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Η παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων και του Τσάρου Νικόλαου Α΄ για την αποκατάσταση των σχέσεων, έθεσε την κυβέρνηση Τζαβέλλα σε υποχώρηση απέναντι στην εθνικιστική πολιτική της Μεγάλης Ιδέας για ένα διάστημα. Η αδιαφορία της νέας κυβέρνησης προς τα εσωτερικά ζητήματα σε συνδυασμό με την πρόκληση εγχώριων αναταραχών από την Αγγλία και τους πρεσβευτές της, με σκοπό την φαλκίδευση του στρατευμένου προς τη Γαλλία και τη Ρωσία Όθωνα, προκάλεσε εσωτερικές αναστατώσεις.
Ο επερχόμενος Κριμαϊκός πόλεμος (1853 – 1856) αναθέρμανε για ακόμα μια φορά τις ελπίδες των Ελλήνων, για την πιθανή πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, μέσω της ρωσικής διπλωματίας και της παρουσίας Ρώσων αξιωματούχων στην πρωτεύουσα. Οι σχέσεις μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Ελλάδας είχαν κλονιστεί για ακόμα μια φορά, λόγω της επιδίωξης συνοριακών εδαφών της πρώτης έναντι της δεύτερης. Η σύγκρουση δεν άργησε να ξεσπάσει, όταν εξεγέρθηκαν κάτοικοι της Άρτας και των γύρω περιοχών, κίνημα το οποίο διαδόθηκε και στις περιοχές της Ηπείρου, της δυτικής Θεσσαλίας και της Μακεδονίας.
Ο ενθουσιασμός και η στήριξή (στρατιωτική και ηθική) των βόρειων τοπικών εξεγέρσεων από το ελληνικό κράτος υπήρξε ογκώδης. Αυτό φυσικά δεν άφησε τις Μεγάλες Δυνάμεις με σταυρωμένα τα χέρια. Παρά τις ηχηρές απειλές και προειδοποιήσεις των Αγγλογάλλων, η Ελλάδα έμεινε απαράλλακτη ενώπιον της πίστης της στην μεγάλη Ιδέα και την στήριξη των επαναστατών, με αποτέλεσμα τον ναυτικό αποκλεισμό του Πειραιά το 1854 από τον Αγγλογαλλικό στόλο, ο οποίος θα αποχωρήσει το 1857. Η Ελλάδα αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να βουτήξει στο γκρίζο χρώμα της ουδετερότητας. Αργότερα θα επιβληθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος, που θα λειτουργήσει για 2 χρόνια, έως το 1860.
Από το 1860 – 1862, ο Όθωνας βρισκόταν σε μυστικές συνεννοήσεις με την Σερβία και την Ιταλία, αποσκοπώντας την κοινή εξέγερση εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι οποίες όμως δεν έφεραν κάποιο θετικό αποτέλεσμα, αφού μόλις ήρθαν στο φως εκνεύρισαν τις Μεγάλες Δυνάμεις για ακόμα μια φορά. Παράλληλα, βρισκόταν σε συνεννοήσεις με τις Βαλκανικές χώρες (ιδίως την Σερβία), δημιουργώντας ένα Βαλκανικό Σύμφωνο με το οποίο οι παραδουνάβιες ηγεμονίες θα απειλούσαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, θα εξεγείρονταν, και θα την κατακερμάτιζαν, απελευθερώνοντας τις αλύτρωτες περιοχές και τους πληθυσμούς αυτών. Αυτό το σχέδιο όμως άργησε να υλοποιηθεί.
Η Αγγλία, θέλοντας να διατηρήσει την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προσπάθησε να δελεάσει τον Όθωνα με την προσφορά και την προσάρτηση των Επτανήσων στην Ελλάδα, με τον όρο ο Όθωνας και η Ελλάδα να μην επιχειρήσει την οποιαδήποτε ενέργεια κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η άρνηση του μας υποδεικνύει το εθνικιστικό του πνεύμα και την στήριξη που έδινε ο ίδιος στην Μεγάλη Ιδέα, ως την κατεξοχήν κατάλληλη πολιτική για την επέκταση και την πρόοδο του ελληνικού κράτους. Τα Επτάνησα θα προσαρτηθούν τελικά το 1864. Ο Όθωνας θα κατηγορηθεί από τον λαό ως Αυστρόφιλος, για την ουδετερότητα του ενώπιον της Σερβικής και της Ιταλικής απελευθερωτικής εξέγερσης, ενώ θα ακολουθήσει η έξωση του από την χώρα, τον Οκτώβριο του 1862.
Η Μεγάλη Ιδέα θα συνεχιστεί και τις επόμενες δεκαετίες με σημαντικές νίκες και ήττες. Το 1897 ο «ατυχής» πόλεμος ναι μεν θα φέρει ένα σημαντικό πλήγμα στην ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας, αλλά αργότερα, οι σημαντικές νίκες των Βαλκανικών πολέμων, και η απελευθέρωση αλύτρωτων περιοχών, θα αναπτερώσουν τις ελπίδες των Ελλήνων. Με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, και την «κούφια» συνθήκη των Σεβρών (1920) η Ελλάδα θα φτάσει στην ύψιστη πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας με την δημιουργία της Ελλάδας «των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Στα πλαίσια όμως της Μικρασιατικής Εκστρατείας και κατά συνέπεια της Μικρασιατικής καταστροφής, ανάμεσα στα θύματα της, θα βρίσκεται και η Μεγάλη Ιδέα. Το βόλι όμως που την σκότωσε ήρθε από Τουρκικό, ή από ελληνικό όπλο; Ήταν ανθρωποκτονία, ή μήπως αυτοκτονία;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό έργο (2010) Γ. Τ. Τσερεβελάκης, Α. Καστάνης, Β. Κιοσές, Γ. Μυλωνάς, Δ. Ρουμπιέν, Α. Παπανικολάου – Κρίστενσεν, Χ. Κυρκος, Η Ελλάδα την Εποχή του Όθωνα, Αθήνα: Εκδόσεις Περισκόπιο, σελ. 20 – 24
- Α. Σ. Σκανδάμης (1961) Σελίδες Πολιτικής Ιστορίας και κριτικής, Η Τριακονταετία της Βασιλείας του Όθωνος, Τόμος 1ος, μέρος 1, Αθήνα: ιδιωτική έκδοση, σελ. 171 – 245
