Tου Νίκου Μελιτσιώτη,
Με την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους, τον Δεκέμβριο του 1834, από τον βασιλιά του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους Όθωνα Α΄, τέθηκε το ζήτημα του σχεδιασμού, τόσο της πόλης όσο και των σημαντικότερων κτιρίων εντός αυτής, προκειμένου να αντικατοπτρίζουν την αίγλη ενός βασιλείου, με τόσο πλούσια ιστορία. Βέβαια, η μνημειακότητα και η πολυτέλεια, με την οποία ήταν ενδεδυμένα τα σχέδια, έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τις περιορισμένες δυνατότητες του Κράτους, το οποίο δεν αριθμούσε περισσότερους από 1.000.000 κατοίκους.
Στο σχέδιο της πόλης των Αθηνών, το οποίο, αρχικά, συνέταξαν οι αρχιτέκτονες Σταμάτης Κλεάνθης και Eduard Schaubert, περιλαμβάνονταν δόμοι και κτίρια επιβλητικού μεγέθους, τα οποία, όπως αναφέρει και ο Karl Mendelssohn – Bartholdy, «…μέλλοντα να εκμηδενίσωσι τα μέγιστα μνημεία αμφότερων των ημισφαιρίων». Βέβαια, η ελλιπής συνεννόηση μεταξύ των δύο αρχιτεκτόνων και της Αντιβασιλείας οδήγησε στην απουσία από το σχέδιο βασικών κρατικών κτιρίων, τα οποία ήταν απαραίτητα στην κυβέρνηση, με αποτέλεσμα το σχέδιο να απορριφθεί και να εγκριθεί αυτό του Βαυαρoύ Leo von Klenze, μυστικοσύμβουλου και αρχιτέκτονα του Λουδοβίκου Α΄, το οποίο υπέστη και αυτό διαδοχικές τροποποιήσεις.
Να σημειωθεί, πως, σε αντίθεση με το σχέδιο των Κλεάνθη και Schaubert, αυτό του Klenze προκαλούσε πολλά προβλήματα στην κυκλοφορία, μικραίνοντας δρόμους και καταργώντας πλατείες, ενώ δεν τηρήθηκε η τάξη στους χώρους δόμησης σπιτιών, ενώ πολλά από αυτά καταστράφηκαν, προκειμένου να διανοιχτούν νέοι δρόμοι, οι οποίοι προέβλεπαν, κατά κάποιον τρόπο, τη μελλοντική επέκταση της πόλης. Επίσης, το σχέδιο του Klenze, το οποίο είχε ως κεντρικές τις οδούς Αιόλου, Αθηνάς και Ερμού, δεν έδειχνε τον απαιτούμενο σεβασμό στα αρχαιολογικά μνημεία, με αποτέλεσμα να κτίζονται σπίτια υπερβολικά κοντά σε αυτά και να παρατηρούνται κλοπές μαρμάρων.
Τελικά, όμως, ούτε το σχέδιο του Klenze εφαρμόστηκε αυτούσιο, αλλά τροποποιήθηκε εκτενώς μέχρι το 1843 από μετέπειτα αρχιτέκτονες, όπως τους W. von Weiler, Fr. Stauffert και Chr. Hansen. Από το 1840 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1860, θα υπάρξουν πολλοί ανασχεδιασμοί και προσθήκες για την πόλη των Αθηνών, χωρίς, ωστόσο, να μπορέσουν να επιλύσουν ή έστω να αναπροσαρμόσουν το «άναρχο» ρυμοτομικό της σχέδιο.
Η «ανάγκη» για μνημειακότητα έγινε ξεκάθαρα εμφανής στον σχεδιασμό των ανακτόρων του Όθωνα, τα οποία έπρεπε να είναι αντάξια των προσώπων που φιλοξενούν. Αρχικά, ο σχεδιασμός τους ανατέθηκε στον Klenze, ενώ τελικά εγκρίθηκε το σχέδιο του Friedrich von Gaertner, καθώς ήταν αυτό που ανταποκρινόταν καλύτερα στα οικονομικά δεδομένα του βασιλείου. Να σημειωθεί, πως, όπως και σε άλλες περιπτώσεις υλοποίησης σχεδίων, αυτό απλοποιήθηκε στην πράξη, κατόπιν περιορισμών, που έθεσε ο ίδιος ο πατέρας του Όθωνα, Λουδοβίκος Α΄, προκειμένου να εξοικονομηθεί χρόνος και χρήμα. Την υλοποίηση του σχεδίου ανέλαβε ο μαθητής του Gaertner, Eduard von Riedel, με τα υπέρογκα έξοδα της οικοδόμησης να καλύπτονται από το βαυαρικό Κράτος. Αξίζει να τονιστεί, πως, ακόμη και με τις «περικοπές», που εφαρμόστηκαν, τα ανάκτορα του Όθωνα διέθεταν τη μεγαλύτερη αίθουσα χορού στην Ευρώπη.
Αναφορικά με το κτίριο του Πανεπιστημίου της πόλης, ένα επίσης σημαντικό «μνημείο», όπως το αποκάλεσε ο Γάλλος περιηγητής Edmond About, εγκρίθηκε το σχέδιο του Christian Hansen, ενώ απορρίφθηκε η υποψηφιότητα του μεγάλου Έλληνα αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου, καθώς οι προδιαγραφές του ήταν εκτός ελληνικής πραγματικότητας. Ανάλογης μεγαλοπρέπειας ήταν και το σχέδιο του κτιρίου του Αρσακείου, ενώ σε κατώτερη βαθμίδα κατατασσόταν το κτίριο του Κακουργιοδικείου, τα υλικά του οποίου ήταν φθηνά και οι λεπτομέρειες, αν και προσεγμένες, πενιχρές.
Ένα ακόμη σημαντικό κτίριο, μέσα από το οποίο επιχειρήθηκε η ενσάρκωση της μεγαλοπρέπειας της Οθωνικής Αθήνας, ήταν αυτό του Πολυτεχνείου. Η ανέγερση ενός «λαμπρού» κτιρίου, το οποίο θα είναι αντάξιο των τεχνών, που θα φιλοξενεί και θα ικανοποιεί τους μελλοντικούς ορίζοντες της προόδου, ανατέθηκε στον Λύσανδρο Καυταντζόγλου από τους εκτελεστές της διαθήκης των ευεργετών του Έθνους Νικολάου Στουρνάρη και Μιχαήλ Τοσίτσα, οι οποίοι άφησαν για αυτόν τον σκοπό ένα τεράστιο χρηματικό ποσό. Το σχέδιο, το οποίο ενέκρινε και ο αρχιτέκτονας Theophil Hansen, τέθηκε σε εφαρμογή, με τις περικοπές στην πράξη να εφαρμόζονται για άλλη μια φορά. Η ανέγερσή του σταμάτησε προσωρινά, με σκοπό να βρεθεί περαιτέρω χρηματοδότηση, γεγονός που έγινε πραγματικότητα, με τον διευθυντή της σχολής Καυταντζόγλου να εργάζεται με κόπο για την επίτευξη του σκοπού.
Ένα ακόμη κτίριο, του οποίου η μνημειακότητα ήταν συνυφασμένη με αυτά που φιλοξενούσε, ήταν αυτό του Αρχαιολογικού Μουσείου, για τον σχεδιασμό του οποίου προκηρύχθηκε διαγωνισμός από την Ακαδημία του Μονάχου, κατόπιν δωρεάς, που πραγματοποίησε ο Δημήτριος Βερναρδάκης. Οι οδηγίες, που δόθηκαν για τη σύνταξη του σχεδίου, έρχονταν σε αντίφαση με ότι μέχρι τότε είχε σχεδιαστεί, καθώς συνδύαζαν τη μνημειακότητα με την αρμονία, προκειμένου να ανταποκρίνονται στα αρμονικά σχέδια των τεχνέργων, που θα φιλοξενούσε το κτίριο.
Εν κατακλείδι, οι αγαθές και μεγαλοπρεπείς προθέσεις σμίλευσης μιας μεγαλοπρεπούς Αθήνας, στα πρότυπα των ευρωπαϊκών πρωτευουσών, διαφαίνονται ξεκάθαρα στην πρόθεση αναβολής της οικοδόμησης, προκειμένου να βρεθεί τρόπος να αποτυπωθεί η μεγαλοπρέπεια, τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό του κτιρίου. Επιπροσθέτως, αν και το σχέδιο της πόλης του Leo von Klenze είχε σημαντικά μειονεκτήματα, εντούτοις η μείωση του μεγέθους των αναλογιών και της πολυτέλειας, προσάρμοσε τα κτίρια στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας, φέρνοντας τη μορφή τους πιο κοντά στη νοοτροπία του μετεπαναστατικού Έλληνα. Η συμμετοχή του Κλεάνθη στην υλοποίηση του σχεδίου οδήγησε σε ορισμένες καίριες βελτιώσεις αυτού, δίνοντας μια κοσμοπολίτικη αύρα στην πόλη.
Παρά τις περικοπές, που, όπως προαναφέρθηκε, εφαρμόστηκαν στα σχέδια λόγω των πενιχρών οικονομικών πόρων, η περίοδος αυτή χάρισε στην Αθήνα μερικά υπέροχα αρχιτεκτονήματα, τα οποία κοσμούν τον πυκνό οικοδομικό ιστό μέχρι και σήμερα, διατηρώντας μια νότα του παρελθόντος ζωντανή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό έργο (1980), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ΄, Αθήνα: Εκδ. Αθηνών.
- Δώρα-Μονιούδη Γαβαλά (2015), Η ελληνική πόλη απο τον Ιππόδαμο στον Κλεάνθη, κεφ 6, Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Διαθέσιμο εδώ
- Δ. Ρουμπιέν, Ο σχεδιασμός της νέας Αθήνας τον καιρό του Όθωνα, στο Συλλογικό έργο (s.d.) Η Ελλάδα στην εποχή του Όθωνα. Αθήνα: Εκδ. Περισκόπιο.
- Δρ Γ. Τουρσούνογλου (2010) Το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας – η εξέλιξη στο σήμερα, στο Αρχαιολογία και Τέχνες (2021). Διαθέσιμο εδώ
