Αζερμπαϊτζάν: Μία χώρα που προσπαθεί να αγγίξει ευρωπαϊκά πρότυπα

Της Αγγελικής Ευαγγελακοπούλου,

Το Αζερμπαϊτζάν ήταν μέλος της πρώην ΕΣΣΔ και αποτελεί μια παραθαλάσσια χώρα, η οποία βρίσκεται ανάμεσα στην Κασπία Θάλασσα και το βουνό του Καυκάσου, που την χωρίζει και από την Ευρώπη. Συνορεύει στα νότια με το Ιράν, στα ανατολικά με την Αρμενία, στα βορειοδυτικά με την Γεωργία και στα βόρεια με την Ρωσία. Ο πληθυσμός της χώρας, σύμφωνα με την τελευταία μέτρηση είναι περίπου 10.02 εκατομμύρια κάτοικοι. Η βασική γλώσσα που ομιλείται από τον πληθυσμό είναι η γλώσσα του Αζερμπαϊτζάν, όμως υπάρχουν και ακόμα δύο διάλεκτοι που χρησιμοποιούνται σε μικρότερο ποσοστό, όπως οι γλώσσες Tsakhur και Khinalug.

Όσον αφορά τη θρησκεία της χώρας, η επικρατέστερη είναι η μουσουλμανική. Ωστόσο, οι περισσότεροι είναι Σιίτες και σε μικρότερο ποσοστό είναι Σουνίτες, ενώ υπάρχει και μια μικρή ομάδα ατόμων που υποστηρίζει τη ρωσική ή την αρμενική ορθόδοξη εκκλησία. Το νόμισμα που χρησιμοποιείται στην χώρα είναι το μανάτ του Αζερμπαϊτζάν. Γενικά, έγιναν προσπάθειες προκειμένου να υιοθετηθεί γρήγορα και αποτελεσματικά ο δυτικός τρόπος ζωής και να εναρμονιστεί η χώρα με τα δυτικά πρότυπα σε όλους τους τομείς, όπως ο πολιτικός, ο οικονομικός και ο κοινωνικός. Η τοποθεσία στην οποία βρίσκεται είναι ιδιαίτερη και φέρει μεγάλο ρίσκο λόγω των εντάσεων που υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή. Γι’ αυτό τον λόγο το Αζερμπαϊτζάν συμμετέχει σε πληθώρα διεθνών αλλά και ευρωπαϊκών οργανισμών, ώστε να διασφαλίσει την ομαλή πορεία και εξέλιξή του στο διεθνές σύστημα. Βασικά παραδείγματα είναι ο ΟΗΕ, το ΝΑΤΟ, ο Οργανισμός για Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη, το Ευρωατλαντικό Συμβούλιο, ο ΠΟΥ, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα για Ανασυγκρότηση και Ανάπτυξη, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα.

Ιστορικά, είχε μία πολυτάραχη πορεία. Πιο συγκεκριμένα, τα εδάφη του ήταν χωρισμένα και υπό την κατοχή διάφορων βασιλείων της εποχής. Μόλις  τον 16^ο αιώνα περίπου έγινε ένα ενιαίο κράτος, οπότε και αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες αυτοκρατορίες της περιοχής, χάρη στον στρατηγό που είχε αναλάβει τον έλεγχο της χώρας. Ωστόσο, δύο αιώνες αργότερα, λόγω θανάτου του αρχηγού του κράτους και της σύγκρουσης της Ρωσίας με την φυλή Gadzhars, η αυτοκρατορία άρχισε να παρακμάζει.

Κατά τη διάρκεια του Ρωσοπερσικού πολέμου υπογράφηκαν δύο συμφωνίες ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές και το Αζερμπαϊτζάν, το οποίο ενεπλάκη στις διενέξεις αυτές και χωρίστηκε σε δύο μέρη, όπου το βόρειο ήταν υπό την κατοχή της Ρωσίας και το νότιο υπό την κατοχή του Ιράν. Παράλληλα, σαν χώρα ήθελε να αφανίσει τους Αρμένιους, οπότε βρισκόταν σε ένοπλη σύγκρουση και με τον λαό των Αρμενίων, προκαλώντας την γενοκτονία τους λόγω του τεράστιου αριθμού θανάτων. Έπειτα, το 1918 κέρδισε την ανεξαρτησία του σαν χώρα με την συμβολή της Τουρκίας, η οποία κράτησε μέχρι το 1920, οπότε και υποτάχθηκε στην πρώην ΕΣΣΔ και έγινε μέλος της. Την πραγματική ανεξαρτησία του την κέρδισε στις 30 Αυγούστου το 1991.

Όσον αφορά την πολιτική του οργάνωση, το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί Ημιπροεδρική Δημοκρατία, με την εξουσία να χωρίζεται στις τρεις διακρίσεις της. Ο πρόεδρος έχει τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας και είναι ο αρχηγός του κράτους. Αντίστοιχα ο πρωθυπουργός χειρίζεται τα νομικά ζητήματα και συμβάλλει στον έλεγχο της χώρας και το δικαστικό σώμα ελέγχει την νομοθετική λειτουργία του κράτους. Σήμερα, πρόεδρος της χώρας είναι ο Ilhan Aliyev από το 2003, ο οποίος είναι μέλος του κόμματος New Azerbaijan Party. Πρωθυπουργός της χώρας είναι ο Ali Asadov από το 2019, ο οποίος προέρχεται και αυτός από το New Azerbaijan Party. Το κόμμα που βρίσκεται στην αντιπολίτευση είναι το Civic Solidarity Party.

Συνεχίζοντας με την ανάλυση της χώρας, παρακάτω θα παρουσιαστεί το κατά κεφαλήν ΑΕΠ και θα γίνει επεξήγηση του για κατανόηση της αζέρικης οικονομίας. Έπειτα, θα παρουσιαστούν δείκτες που αφορούν το επίπεδο ζωής των κατοίκων, όπως το προσδόκιμο ζωής για την καλύτερη κατανόηση του επιπέδου διαβίωσης που επικρατεί στη χώρα.

Με βάση το διάγραμμα του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, φαίνεται πως η χώρα είχε σταθερά ένα από τα χαμηλότερα κατά κεφαλήν ΑΕΠ στον κόσμο για περίπου 15 χρόνια (1990-2005). Αυτό εξηγείται από το γεγονός πως μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας, πέρασε από πολλά στάδια, για να καταφέρει να σταθεροποιηθεί στο διεθνές οικονομικό σύστημα. Παράλληλα, από το 1988 βρίσκεται σε διαρκή μάχη με την Αρμενία, γεγονός που επηρεάζει την οικονομική ανάπτυξη και απομυζά τον κρατικό προϋπολογισμό. Πιο συγκεκριμένα, κατά την πρώτη δεκαετία ανεξαρτησίας η χώρα ταλανιζόταν από διάφορα προβλήματα, όπως η κατάρρευση πολλών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, η αύξηση του κινδύνου στον χρηματοοικονομικό τομέα, η μειωμένη δύναμη του καταναλωτή και η μείωση της παραγωγής, που προκάλεσε πληθωρισμό λόγω υπερβολικής αύξησης των τιμών. Η καθυστερημένη ανταπόκριση των ιθυνόντων της οικονομικής πολιτικής, λόγω επαφής με πρωτόγνωρα προβλήματα, καθυστέρησε σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη της χώρας. Αυτό αποδεικνύεται και από το παραπάνω διάγραμμα,  σύμφωνα με το οποίο το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας βρισκόταν στα 397 με 880 περίπου δολάρια από το 1991 έως το 2003, με συνεχείς διακυμάνσεις των 100-200 δολαρίων.

Από το 2004 και έπειτα, παρατηρείται μια αύξηση στο ΑΕΠ, η οποία συνέχισε με σταθερό ρυθμό έως το 2014, με εξαίρεση την χρονιά 2008-2009, οπότε και έλαβε χώρα μια εκ νέου μείωση. Η χώρα ξεκίνησε άμεσα την ιδιωτικοποίηση κεφαλαίων, προχώρησε σε αναδιαμόρφωση του εδάφους της για δημιουργία καλλιεργήσιμων περιοχών και ενίσχυση της οικονομίας μέσω του αγροτικού τομέα, σύναψε διεθνείς συμφωνίες προστασίας των ενεργειακών πόρων που διαθέτει, καθώς και συμφωνίες προστασίας από τις ξένες επενδύσεις που γίνονταν επί αυτών. Βασικό χαρακτηριστικό που έδωσε ώθηση στην οικονομική της ανάπτυξη είναι πως σταδιακά έγινε ένας από τους βασικότερους εξαγωγείς πετρελαίου.

Συνεπώς, το μεγαλύτερο μέρος των πόρων που διέθετε σαν οικονομία και σαν χώρα αφιερώνονταν στην ανάπτυξη του ενεργειακού κλάδου. Οι υπόλοιποι τομείς όπως η εκπαίδευση, οι μεταφορές ή τα δημόσια έργα βασίζονταν κυρίως σε επεκτατικές μακροοικονομικές πολιτικές της χώρας. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είχε φτάσει στα 7.891 δολάρια. Σχεδόν κάθε χρονιά αυξανόταν κατά χίλια δολάρια. Εξαίρεση, όπως αναφέρθηκε, αποτελεί η περίοδος 2008-2009, οπότε και έλαβε χώρα η παγκόσμια οικονομική κρίση, γεγονός που επηρέασε τις τιμές του πετρελαίου παγκοσμίως και δημιούργησε οικονομικά κωλύματα στις ενεργειακές αγορές διεθνώς. Κατ’ αυτή την περίοδο το ΑΕΠ από 5.574 δολάρια που είχε φτάσει, μειώθηκε κατά περίπου 700 δολάρια, αλλά την επόμενη χρονιά επανήλθε και συνέχισε την άνοδο του.

Παρά την θετική πορεία της χώρας, το 2014 αποτέλεσε χρονιά κατά την οποία έλαβε χώρα παγκόσμια πτώση τιμών στο πετρέλαιο, οπότε και η χώρα αντιμετώπισε μια νέα ύφεση. Παράλληλα, ο ανταγωνισμός αυξήθηκε εφόσον εμφανίστηκαν νέες αγορές, κάτι που επηρέασε αρνητικά την ζήτηση για τις αζέρικες πηγές ενέργειας. Αποτέλεσμα ήταν η πτώση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ από τα 7.891 δολάρια του 2014 στα 3.880 μόλις σε 2 χρόνια, το 2016 δηλαδή. Έκτοτε γίνεται προσπάθεια για ανάκαμψη και επαναφορά του καλού επιπέδου της οικονομίας και της ανάπτυξης στην χώρα. Τα παραπάνω αποδεικνύουν βέβαια την μεγάλη εξάρτηση που υπάρχει από τους ενεργειακούς πόρους. Αν και το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί σημαντικό παίκτη της παγκόσμιας ενεργειακής αγοράς, είναι αρκετά εύκολο να επηρεαστεί από κάποια μεταβολή και να βρεθεί σε κατάσταση ύφεσης.

Προχωρώντας στην οικονομική ανάλυση της χώρας, αξίζει να γίνει αναφορά και σε δείκτες που αφορούν την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Δείκτες όπως αυτοί του προσδόκιμου ζωής και της θνησιμότητας των βρεφών είναι σημαντικοί, καθώς δείχνουν το επίπεδο ευημερίας και την ποιότητα ζωής των κατοίκων.

Ξεκινώντας από το προσδόκιμο ζωής, στο Αζερμπαϊτζάν είναι αρκετά υψηλό. Αναλυτικότερα, από το 1990 βρίσκεται στα 64.8 χρόνια κι έκτοτε αυξάνεται σταδιακά. Μέχρι το 2007 προχωρούσε με αρκετά αργούς ρυθμούς και έφτασε 70.2 έτη μόλις το 2008.  Οι ρυθμοί ενισχύθηκαν σε μικρό βαθμό τα επόμενα χρόνια και έφτασε στα 73 έως το 2019. Όσον αφορά το ποσοστό θνησιμότητας των βρεφών, έως το 2000 ήταν πάνω από 50%, αφού το 1990 ήταν 76.1%, το 1995 75.4% και το 2000 61.3%. Το 2005 έπεσε στο 44.6% και εφεξής ξεκίνησε να μειώνεται σημαντικά. Αυτό δικαιολογείται από την γενικότερη ανάπτυξη που άρχισε να γνωρίζει τότε η χώρα όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Το 2011 έφτασε στο 30.7% και συνέχισε να μειώνεται φτάνοντας στο 19% που ήταν το 2018 σύμφωνα με τελευταία μέτρηση. Γενικά, αν και το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί,  το σύστημα δημόσιας υγείας δεν είναι σε καλή κατάσταση. Υπάρχουν συνεχείς κατηγορίες για έλλειψη μέριμνας προς τις ιατρικές δημόσιες δομές, για αυξημένους θανάτους σε νοσοκομειακές μονάδες και για έλλειψη περίθαλψης για ασθένειες πιο επικίνδυνες που απαιτούν ιδιαίτερη φροντίδα και εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό για την αντιμετώπισή τους.

Όσον αφορά τον τομέα της εκπαίδευσης, ο πρώτος δείκτης που θα αναλυθεί είναι αυτός του ποσοστού του ΑΕΠ που χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη του εκπαιδευτικού κλάδου. Συγκεκριμένα, παρά το γεγονός ότι η χώρα δεν βρισκόταν σε ευνοϊκό οικονομικό σημείο έως το 2005, το ποσοστό ΑΕΠ που δαπανούσε στην εκπαίδευση ήταν από 3% έως 3.9%. Ωστόσο, από το 2010 και έπειτα άρχισε να μειώνεται πέφτοντας κάτω από 3%. Η χαμηλότερη τιμή σημειώθηκε το 2012 και ήταν 2.1% και το 2017 οπότε και έγινε η τελευταία μέτρηση, η τιμή ήταν στο 2.5%.

Επόμενος δείκτης χαρακτηριστικός για την εκπαίδευση είναι η αναλογία μαθητών ανά καθηγητή. Αρχικά, από τη στιγμή που ξεκινούν να υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα, αναλογούσαν 19 μαθητές ανά καθηγητή. Από το 2005 έως το 2015, ο αριθμός μειώθηκε στους 11-13, πράγμα το οποίο μπορεί να σημαίνει δύο πράγματα. Μπορεί να σημαίνει είτε ότι μειώθηκαν οι μαθητές, άρα λιγότερος κόσμος ολοκληρώνει την εκπαίδευσή του, είτε ότι αυξήθηκαν οι καθηγητές. Τέλος, από το 2015 έως και το 2018 ο αριθμός ανήλθε στους 15 μαθητές ανά καθηγητή. Στον τομέα της εκπαίδευσης, γίνονται πολλές προσπάθειες για βελτίωση και εξέλιξη από τους υπεύθυνους εκπαιδευτικής πολιτικής. Παράλληλα, όπως έχει αναφερθεί, ο πολιτικός κόσμος επιθυμεί την εναρμόνιση της χώρας με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, οπότε φροντίζει το προσωπικό, οι καθηγητές, οι δάσκαλοι και οι εκπαιδευτικές δομές να είναι σε πολύ καλή κατάσταση για τη βοήθεια και την ενίσχυση των παιδιών.

Τέλος, πριν την ολοκλήρωση της ανάλυσης του οικονομικού επιπέδου των πολιτών του Αζερμπαϊτζάν, παρατίθεται διάγραμμα με τον HDI (Human Development Index), δείκτης που αφορά γενικότερα την ανθρώπινη ανάπτυξη σε μια χώρα συναρτήσει τριών επιμέρους δεικτών: του προσδόκιμου ζωής, του βαθμού εκπαίδευσης και της ποιότητας ζωής. Σύμφωνα με τελευταία μέτρηση βρίσκεται στο 0.756, όπου ανήλθε από το 2010 και μετά. Σχετικά με άλλα κράτη είναι σχετικά υψηλός αφού βρίσκεται μόλις στην 88^η θέση της παγκόσμιας κατάταξης.

Καταλήγοντας σε ένα συμπέρασμα, το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί μια χώρα που βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση μετά την ανεξαρτησία του, λόγω των ενόπλων συγκρούσεων που είχε να αντιμετωπίσει με την Αρμενία αλλά και των συνεχών οικονομικών προκλήσεων. Έπειτα από σταδιακή και μακρόχρονη προσπάθεια κατάφερε να εξελιχθεί και να βρει το σημείο που θα του προσέφερε ανάπτυξη, δηλαδή τις ενεργειακές πηγές. Παράλληλα, εκφράστηκε από νωρίς η επιθυμία για μίμηση των ευρωπαϊκών προτύπων και έγιναν τα ανάλογα βήματα, όπως η συμμετοχή σε ευρωπαϊκούς οργανισμούς και η συνεργασία με ευρωπαϊκά κράτη, οπότε και κατάφερε να ανέλθει γενικά στην διεθνή σκηνή. Ωστόσο, έχει ακόμα πολλά ζητήματα να αντιμετωπίσει στο εσωτερικό του και δεν πρέπει να αγνοείται πόσο ευαίσθητο είναι οικονομικά, δεδομένου πως όλη η ανάπτυξη του βασίζεται σε ένα στοιχείο μόνο, την παραγωγή ενεργειακών πόρων.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• History of Azerbaijan, andvantour.com, Retrieved from here
• What type of Government does Azerbaijan have? worldatlas.com, Retrieved from here
• Azerbaijan’s economic growth slows to 3 pct in 2014 due to weaker oil price, Reuters, Retrieved from here
• Azerbaijan’s Economic Model and Its Development Since Independence, Economic Research Center (ERC), Gubad Ibadoghlu, Retrieved from here
• Life expectancy at birth (years), Human Development Reports, Retrieved from here
• Mortality rate, infant (per 1,000 live births), Human Development Reports, Retrieved from here
• Azerbaijan’s Flawed Healthcare System, Institute for War & Peace Reporting, Retrieved from here
• Government expenditure on education (% of GDP), Human Development Reports, Retrieved from here
• Human Development Indicators, Human Development Reports, Retrieved from here
• Education in Azerbaijan, Borgen Magazine, Retrieved from here