Της Χριστίνας Γιαμούζη,
«Η Ιωάννα Σπητέρη ανήκει στη γενιά που έζησε τον πόλεμο, την κατοχή και τη διασπορά. Βιωματικές αναφορές μιας εποχής που σημάδεψαν ανεξίτηλα τη μνήμη και την ευαισθησία της, αναζητώντας την εθνική της ταυτότητα στον διεθνισμό της σύγχρονης εποχής. Κουβαλώντας μέσα της το αταβιστικό της Σμυρνέικης καταβολής της με την ευρύτερη έννοια της προσαρμοστικότητας και του διεθνισμού, η Ιωάννα δεν δυσκολεύτηκε να φτιάξει πολλές φορές τη ζωή της από την αρχή, Αθήνα-Βενετία-Παρίσι-Αθήνα κερδίζοντας μέσα από την πραγματικότητα μιας γεμάτης από εμπειρίες ζωής, την καλλιτεχνική της ωριμότητα».
(Μαρία Κοτζαμάνη, Πολύπλανο 1980)
Η Ιωάννα Σπητέρη ή αλλιώς Giovanna-Jeanne Spiteris γεννήθηκε το 1920 στην Αθήνα, αλλά η οικογένειά της και η ίδια καταγόταν από τη Σμύρνη. Στην διάρκεια των ετών 1947-1952, σπούδασε νομικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών, ενώ παράλληλα σπούδασε στην σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Το 1952 για την ίδια αποτελεί μια σημαντική χρονιά, καθώς εργάστηκε στο θεατρικό έργο «Νεφέλες» του Αριστοφάνη. Από το 1958 μέχρι το 1976 ξεκινά το ταξίδι της στις τρεις πιο σημαντικές πόλεις, που τη σημάδεψαν και τη βοήθησαν στην καλλιτεχνική της πορεία. Πιο συγκεκριμένα, το 1958 θα μετακομίσει από την Αθήνα στη Βενετία, το 1963 θα μετακομίσει από εκεί στο Παρίσι και τελικός προορισμός της θα είναι και πάλι η Αθήνα το 1976. Στη Βενετία και στο Παρίσι είχε τα εργαστήριά της. Ανάμεσα σε αυτά τα έτη και συγκεκριμένα το 1941, θα παντρευτεί τον κριτικό τέχνης Τώνη Σπητέρη. Οι δυο τους, μάλιστα, το 1980 έκαναν μια μεγάλη και σημαντική προσφορά στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ. Συγκεκριμένα, δώρισαν τα αρχεία τους, που αποτελούνταν από φωτογραφίες και έγγραφα του ελληνικού και διεθνούς κόσμου, τη βιβλιοθήκη τους, τη συλλογή τους και έργα της ίδιας της καλλιτέχνιδας. Το Τελλόγλειο ιδρύθηκε το 1972 από το ζεύγος Νέστωρος και Αλίκης Τέλλογλου, οι οποίοι δώρισαν όλη τους την περιουσία και έργα τέχνης που είχαν στην κατοχή τους στο μουσείο. Το ίδρυμα αργότερα εμπλουτίστηκε με διάφορες δωρεές πολλών φίλων της τέχνης, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται οι Τώνης και Ιωάννα Σπητέρη, Γεώργιος Μουρέλος, Δημήτριος Τσάμης και άλλοι.
Η πρώτη της ατομική έκθεση έγινε το 1960 και από εκεί και ύστερα ακολούθησαν πολλές ακόμα εκθέσεις και στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό, κάνοντάς την γνωστή σε όλο τον καλλιτεχνικό κόσμο. Συμμετείχε σε εκθέσεις, όπως το Greek Artists (Nέα Υόρκη, 1958), το Salon des Realites Nouvelles (1963, 1965) και η 8η Βiennale του Sao Paolo (1963). Πέρα από τις εκθέσεις ακολούθησαν βραβεύσεις, καθώς το 1961 πήρε το 2ο βραβείο στον IV Διεθνή Διαγωνισμό Μπρουντζέτο στην Πάντοβα και την επόμενη χρόνια, το 1962, πήρε το 2ο βραβείο στη 3η Διεθνή Μπιενάλε.
Η Σπητέρη τοποθετείται ανάμεσα στους εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες. Ενώ τα πρώιμα έργα της εμφανίζουν έντονα τα στοιχεία του κυβισμού, τα ύστερα έργα της χαρακτηρίζονται από αυστηρές δομημένες γεωμετρικές μορφές. Παράλληλα, στα έργα της διαφαίνεται η προτίμηση της στη φωτοσκίαση, δηλαδή τη σκιά που δημιουργεί το φυσικό φως στο εκάστοτε υλικό. Το υλικό που αγαπούσε ήταν το μέταλλο και συγκεκριμένα ο χαλκός, καθώς σε μια εποχή που μόνο οι άνδρες μπορούσαν να εργαστούν πάνω στο χαλκό, ήθελε να αποδείξει μέσω των έργων της ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Τα έργα από μέταλλο είναι εμφανώς αφηρημένα και κάποια επηρεασμένα από την μυθολογία, όπως «Η μάχη των Κενταύρων» (Ιανουάριος 1965), η μορφή της «Κλυταιμνήστρας» (Απρίλιος 1960) και οι «Ικέτιδες» (Μάρτιος 1959).
Οι επισκέπτες, μεταξύ των οποίων και εγώ, όταν βρεθούν στην έκθεση, δεν αντιλαμβάνονται ότι πρόκειται για τη «μάχη των Κενταύρων» ή για την «Κλυταιμνήστρα». Προσωπικά, σκέφτηκα χίλια-δυο άλλα πράγματα και μόνο όταν διάβασα τον τίτλο του έργου, κατάλαβα για το τι πρόκειται. Για μένα, είναι μαγικό να αφήνεται το έργο στην κρίση του κάθε επισκέπτη, καθώς είναι όμορφο το κάθε τι που θα σκεφτεί ο καθένας μας βλέποντάς το. Σημαντικό είναι ότι τα έργα της ήταν συχνά μνημειακά και βρίσκονται σε δημόσιους χώρους στην Ελλάδα και στη Γαλλία. Από το 1963 ως το τέλος της ζωής της (2000), κυριαρχούν έργα από ξύλο, μέταλλο, χαρτόνι, πλεξιγκλάς, μακέτες, κολλάζ, που δημιουργούν μια πανδαισία χρωμάτων και που ξεχωρίζουν χρώματα όπως το μπλε, το κόκκινο, το κίτρινο, το μαύρο και το λευκό. Όλα τα έργα της Σπητέρη κρύβουν κάτι από πίσω, όπως ζοφερές μνήμες της Κατοχής σε εξπρεσιονιστικά γλυπτά από χαλκό με επιθετικές αιχμές. Όπως περιγράφει και σε ένα αυτοβιογραφικό της κείμενο αυτά τα έργα, όπως «Η μάχη των Κενταύρων» και η «Κλυταιμνήστρα», ανήκουν στη «γκρίζα» περίοδο της Βενετίας (1959-1963) με «επιθετικές αιχμές και μπαρόκ στοιχεία». Από την άλλη είναι και η ήρεμη «πολύχρωμη» περίοδος του Παρισιού με διαρκείς αναζητήσεις σε πιο στέρεες μορφές.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΠΗΤΕΡΗ
«Μετά από τον ενθουσιασμό της απελευθέρωσης άρχισαν οι διωγμοί και ο τρομερός εμφύλιος πόλεμος. Στο διάστημα των Δεκεμβριανών, ακόμα θυμάμαι πώς γύρισα σπίτι στις 4 του Δεκέμβρη 1944, αφού πέρασα μια ολόκληρη νύχτα στο σπίτι ενός φούρναρη στην οδό Δεριγνύ και Φυλής….».
«Η ψυχή μου σπάραζε στην ιδέα πως ο Τώνης από την αγωνία του θα είχε βγει να με γυρεύει στους δρόμους. Φοβόμουνα για ‘κείνον. Ήτανε ό,τι πιο ακριβό είχα στη ζωή μου. Μόλις ξημέρωσε, αφού περάσαμε αμίλητοι όλη τη νύχτα γιατί δεν ξέραμε τι είναι ο πλαϊνός μας, βγήκα στον δρόμο. Η μάχη είχε τελειώσει. Στον γυρισμό και ακριβώς στη γωνία Κεφαλληνίας, αντίκρυσα σ’ έναν τοίχο τα πεταμένα μυαλά κάποιου νεκρού. Με τα πονεμένα μου γόνατα συνέχισα τον δρόμο μου και κάποτε έφτασα στο σπίτι».
«Πέφτανε σφαίρες. Έφτασε πέντε η ώρα και σταμάτησε η κυκλοφορία. Μαζεύτηκαν και μερικοί άλλοι και τότε ένας φούρναρης άνοιξε την πόρτα του και μας είπε να περιμένουμε μέσα. Ήτανε η τελευταία φορά που έφαγα ψωμί. Όλη τη νύχτα (γινότανε στη Δεριγνύ η μάχη της Ειδικής Ασφάλειας) πέφτανε σφαίρες και βλήματα στην αυλή του σπιτιού».
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΣΤΟ ΤΕΛΛΟΓΛΕΙΟ
Ο τίτλος της έκθεσης είναι «Ιωάννα-Govanna-Jeanne Spiteris/Σπητέρη» και αντλείται από την καλλιτεχνική της υπογραφή. Σύμφωνα με το Τελλόγλειο Ίδρυμα, το έργο της, πέρα από τη σπουδαιότητά του, αλλά και την ίδια της τη ζωή, είναι και μια κατάθεση μαρτυρίας. Πρόκειται για μια αναδρομική έκθεση, η οποία οργανώνεται μετά από 40 χρόνια από την τελευταία ατομική της έκθεση στο χώρο. Το Τελλόγλειο Ίδρυμα δίνει στους επισκέπτες του την ευκαιρία να δουν ολόκληρο το έργο της Σπητέρη, δηλαδή τα 180 έργα άγνωστα για τον ελληνικό χώρο. Έργα μεγάλης σημασίας και μια γλύπτρια που έχει να μας δώσει πολλά. Στην έκθεση θα συναντήσει κανείς και τις δύο φάσεις της γλυπτικής της Σπητέρη. Από την μία πλευρά, θα έρθει σε επαφή με τα γλυπτά από χαλκό, τα οποία παρουσιάζουν μια σκληρότητα, καθώς είναι εμπνευσμένα από τα ταραγμένα χρόνια της Ελλάδος και από την άλλη, τα έργα της καλλιτέχνιδας που είναι κυρίως γεωμετρικά με χρώμα και είναι από διαφορά υλικά (ξύλο, μέταλλο, χαρτόνι, πλεξιγκλάς, μακέτες, κολλάζ). Επίσης, θα δει και κάποια αρχεία της ίδιας της καλλιτέχνιδας. Στο Ίδρυμα φιλοξενείται και μια περιοδική έκθεση με αφορμή τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821.
Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι την 21η Σεπτεμβρίου 2021. Αξίζει να ξοδέψεις λίγο από το χρόνο σου κάποια Κυριακή και να επισκεφτείς την έκθεση, να κοιτάξεις με προσοχή τα έργα και να προβληματιστείς! Στη συνέχεια, αξίζει να πας για έναν ωραίο καφέ στην παραλιακή της όμορφης Θεσσαλονίκης και να συζητήσεις για το τι σου άρεσε περισσότερο στην έκθεση για την Σπητέρη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ιωάννα Σπητέρη-Βεροπούλου, el.wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
- Σπητέρη Ιωάννα, nationalgallery.gr, διαθέσιμο εδώ
- ΕΙΚΟΝΕΣ: Η έκθεση της φημισμένης γλύπτριας Ιωάννας Σπητέρη στο Τελλόγλειο, parallaximag.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τιμή σε μια μεγάλη Ελληνίδα, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ιωάννα Govanna – Jeanne Spiteris Σπητέρη: Ατομική έκθεση στο Τελλόγλειο ‘Ίδρυμα, culturenow.gr, διαθέσιμο εδώ
