Της Σοφίας Τάνα,
Τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται πώς να σκέφτονται,
όχι τι να σκέφτονται.
-Margaret Mead
Στη μελέτη των ουρανίων σωμάτων, οι επιστήμονες αστρονόμοι όταν θέλουν να ανακαλύψουν έναν πλανήτη, κάνουν τον εξής συγκεκριμένο υπολογισμό: ψάχνουν την τροχιά ενός γνωστού πλανήτη και προσπαθούν να εντοπίσουν ανωμαλίες στη διαδρομή που ακολουθεί. Όταν εντοπίσουν αυτές τις ανωμαλίες, τότε υπολογίζουν την κρυφή δύναμη, που δεν φαίνεται μεν, αλλά από την έλξη που ασκεί στον γνωστό πλανήτη αποδεικνύεται ότι υπάρχει. Έτσι ανακαλύφθηκαν πλανήτες, όπως ο Ουρανός και ο Πλούτων. Δεν τους βλέπαμε, αλλά τα αποτελέσματά τους ήταν ορατά. Κάτι παρόμοιο παρατηρείται και με την έννοια της νοημοσύνης, η οποία εξελίσσεται από γενιά σε γενιά. Τι είναι αυτό, όμως, που στη πραγματικότητα την επηρεάζει, με συνακόλουθο αποτέλεσμα τη συνεχή εξέλιξή της; Σ’ αυτό το ερώτημα ανάλαβε να απαντήσει διεξοδικά ο ομότιμος καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Οτάγκο, στη Νέα Ζηλανδία, και διευθυντής του Κέντρου Ψυχομετρίας του Πανεπιστημίου Κέιμπριτζ, στη Βρετανία, James Flynn.
Ο Dr. Flynn, καθοδηγούμενος από την εκτενή έρευνα του, κατέληξε στο συμπέρασμα πως η ευφυΐα των ανθρώπων μιας κοινωνίας αναπτύσσεται άρδην, καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου τους. Ακολουθώντας τεκμήρια και έπειτα από πολυετή έρευνα, υποστήριξε πως παιδιά που συνηθίζουν να γελούν, να μοιράζονται, να παρακολουθούν δρώμενα και να τείνουν να καταπιάνονται αδιάκοπα με απαιτητικές για το μυαλό διεργασίες, αναπτύσσουν δείκτη νοημοσύνης, σε μεγαλύτερο βαθμό. Ο Flynn κατάφερε ολικά να αποδείξει πως το νοητικό υπόβαθρο της οικογένειας καθώς και τα ερεθίσματα με τα οποία έρχονται σε επαφή τα παιδιά, επηρεάζουν σημαντικά τον δείκτη νοημοσύνης των μελών της. Κατέληξε, επίσης, πως τα γονίδια και ο τρόπος ανατροφής, καθορίζουν εκ θεμελίων ως τα 18 το ΙQ, ενώ το υπόλοιπο 20% εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο από τον τρόπο ζωής στην ενήλικη ζωή. Επομένως, μέσα σε μια ορθά δομημένη κοινωνία, ο καθένας, ως οντότητα, οφείλει να συναναστρέφεται με άτομα, που διεγείρουν τον εγκέφαλό του και προωθούν τη σύνθετη, συνειρμική σκέψη, ακολουθώντας ένα νοητικώς απαιτητικό τρόπο ζωής στο σπίτι και στην εργασία.
Θεωρείται απαραίτητο να αναφερθεί ότι η παρούσα κατάσταση κρίνεται ως αμφίδρομη, μιας και υποστηρίζεται αντίστοιχα και το αντίστροφο. Διαφοροποιήσεις στην ανάπτυξη της νοημοσύνης πιθανόν να σχετίζονται και με το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο (ΚOΙΕ) της οικογένειας του παιδιού. Αν κάποιος, δηλαδή, μοιράζεται το σπίτι ή το χώρο εργασίας του με άτομα μειωμένης ευφυΐας, υπάρχουν υψηλά ποσοστά πιθανότητας και το δικό του IQ ανεξάρτητα από τις δυνατότητές του να φθίνει, εξαιτίας της έλλειψης επαρκούς διέγερσης του εγκεφάλου του. Κάποια παιδιά παρουσιάζουν σημαντικές αυξήσεις στη νοημοσύνη και άλλα, ανάλογα, σημαντικές μειώσεις μεταξύ της πρώιμης, παιδικής ηλικίας και της εφηβείας. Το κοινωνικό περιβάλλον, λοιπόν, από το οποίο ο άνθρωπος λαμβάνει και αντίστοιχα ανταποδίδει μηνύματα, έχει τη δυνατότητα να ελαττώσει σημαντικά κάποιες κληρονομικές ιδιότητες ή να ενισχύσει κάποιες άλλες. Αδύνατον, όμως, θεωρείται το αντίστροφο. Η κοινωνία, δηλαδή, όσα ερεθίσματα και να προσφέρει, όσες προσπάθειες και να αποφασίσει να τελέσει για τη νοητική προώθηση κάποιου, εκεί όπου λείπουν οι κληρονομικές βάσεις, είναι δώρον άδωρον. Επομένως, υπάρχει πιθανότητα μια καίρια νοητική δυναμική ή/και κάποιο έμφυτο, πηγαίο ταλέντο που ενυπάρχουν στο άτομο, να μην εκφραστούν ποτέ ή/και να μην ανιχνευτούν ποτέ από το ίδιο το άτομο και το περιβάλλον που το περικλείει, διότι δεν διενεργήθηκαν οι απαραίτητες πρακτικές ή δεν προσκομίστηκαν τα κατάλληλα εργαλεία για αφόρμηση, προκειμένου να επιτευχθεί η μέγιστη διέγερση του εγκεφάλου.
Το περιβάλλον, λοιπόν, ενός ατόμου, από το οποίο μπορεί να δεχθεί επιρροές, διακρίνεται σε ενδομητρικό και εξωμητρικό. Όσον αφορά το ενδομητρικό περιβάλλον, αυτό αφορά την περίοδο της κύησης, καθώς, εμμέσως πλην σαφώς, επηρεάζεται η ανάπτυξη του παιδιού. Ενδεικτικά, στους παράγοντες αυτούς, που επηρεάζουν την ανάπτυξη του εμβρύου, συμπεριλαμβάνονται τα τραύματα, οι συναισθηματικές διακυμάνσεις της μητέρας και άλλα. Στο εξωτερικό περιβάλλον, συμπεριλαμβάνονται οι χώροι που τελεί άμεσα τις κοινωνικές του συναναστροφές. Δηλαδή, ο τόπος κατοικίας του ατόμου, (φυσικό περιβάλλον), ο κοινωνικός του περίγυρος (τα άτομα, δηλαδή, με τα οποία το παιδί συναναστρέφεται και τα ερεθίσματα που λαμβάνει από αυτά) και, τέλος, η ψυχολογία του ατόμου (η ψυχολογική του κατάσταση και οι σχέσεις με τους γονείς του). Γίνεται εύκολα αντιληπτό πως οι παραπάνω παράγοντες μπορούν να αναπτύξουν στο έπακρο ή να αδρανοποιήσουν εντελώς τη χαρισματικότητα του ατόμου, αν αυτό δεν αποκομίσει τα κατάλληλα ερεθίσματα.
Ωστόσο, η επιστημονική κοινότητα χρειάσθηκε πολλά χρόνια για να αποδεχθεί και να μην αντιμετωπίζει με καχυποψία την ορθότητα του φαινομένου Flynn. Η καινοτόμα αυτή θεωρία για την αύξηση ή την μείωση του IQ, αναλόγως με την ευφυΐα του κοινωνικού περίγυρου, αντιμετώπισε πληθώρα μαχόμενων επιστημόνων, που την αντιμετώπιζαν με τον ανάλογο σκεπτικισμό. Έτειναν να κοιτούν μεμονωμένα «το δέντρο», χωρίς να συνειδητοποιούν ότι δεν προωθεί την επιστήμη και την ανέλιξή της και να χάνουν την ομορφιά και την πολυπλοκότητα «του δάσους». Έμεναν, δηλαδή, αμετάκλητοι στη βαθιά ριζωμένη μέσα τους αντίληψη πως η ευφυΐα ελέγχεται αποκλειστικά και μόνο από τα γονίδια και σταθεροποιείται οριστικά κατά την ενηλικίωση, στα 18 χρόνια των παιδιών.
Ο Flynn, όμως, κατάλληλα προετοιμασμένος να ακούσει και να αντικρούσει μέχρι και τον τελευταίο ενδοιασμό των σκεπτικιστών, προέβη στη συνακόλουθη πρακτική. Αποφάσισε να συγκρίνει τα ευρήματα των τεστ ευφυΐας, στα οποία είχαν υποβληθεί τα τελευταία 65 χρόνια άνθρωποι από διάφορες ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου, με την ηλικία τους. Τα ευρήματα της παρούσας έρευνας, αν και αναμενόμενα κατά τον Flynn, περιγράφονται αναλυτικότατα στους «Ηλικιακούς Πίνακες Ευφυΐας», που σκαρφίστηκε και δημιούργησε, προκειμένου να στερέψει κάθε στάλα αμφιβολίας στους επικριτές της θεωρίας. Θέλησε να μοιραστεί με τον κόσμο, λοιπόν, πως η «νοητική ποιότητα» ενός οικογενειακού περιβάλλοντος μπορεί να επιδώσει πληθώρα αποτελεσμάτων στο δείκτη νοημοσύνης του κάθε ατόμου, άλλοτε με θετικό άλλοτε με αρνητικό αντίκτυπο. Το εκπαιδευτικό κεφάλαιο, λοιπόν, που το κάθε παιδί κουβαλά από την παιδική του ηλικία ως και την ενηλικίωση καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και τη νοητική εξέλιξή του. Η επαφή με τις τέχνες, τα μοναδικά και μελιστάλακτα ακούσματα μουσικής, που υπάρχουν στο κόσμο μας και πολλά άλλα, παίζουν καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα ανέλιξη της ευφυΐας του κάθε παιδιού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Flynn, R., J. (2016). Does your family make you smarter?. England: Cambridge University Press.
- Williams, R., L. (2013). Overview of the Flynn effect. Intelligence, 41(6), 753-764.
- Παρασκευόπουλος, Ι., Ν. (1994). Ψυχολογία ατομικών διαφορών. Αθήνα: Ιδιωτική Έκδοση.
- Lynn, R. (2009). What has caused the Flynn effect? Secular increases in the development quotients of infants. Intelligence, 37, 16 -24.
