Της Αριάδνης Παναγιώτας Φατσή,
Όλοι έχετε σίγουρα ακούσει τον μύθο του Προμηθέα στα μαθητικά σας χρόνια -κάποιοι από εσάς ίσως τον μάθατε και πολύ καλά, γιατί βρισκόταν στην εξεταστέα ύλη της θεωρητικής κατεύθυνσης. Ίσως πλέον να φαντάζει για σας ως απλά μια ιστορία της ελληνικής μυθολογίας, που δεν έχει κάτι να πει στο σήμερα ή ακόμη χειρότερα, μια ιστορία που έχετε διαβάσει υπερβολικά πολλές φορές για να σας αρέσει ακόμη -κι όμως, αυτό θα ήταν ένα βιαστικό συμπέρασμα. Μια από τις ελάχιστες σωζόμενες τραγωδίες του Αισχύλου, ο «Προμηθέας Δεσμώτης» λέει αυτή τη γνωστή ιστορία λίγο διαφορετικά. Πρόκειται για ένα έργο που μάλλον αποτελούσε τριλογία μαζί με τις τραγωδίες «Προμηθεύς Λυόμενος» και «Προμηθεύς Πυρφόρος», οι οποίες δυστυχώς δεν έχουν σωθεί.
Η ιστορία είναι γνωστή -ο αγαθός (με την αρχαία έννοια του όρου) τιτάνας Προμηθέας, για να βοηθήσει την ανθρωπότητα, η οποία βρίσκεται σε δεινή κατάσταση και χωρίς εφόδια για την επιβίωσή της, κλέβει την ιερή φωτιά από τον Ήφαιστο και την Αθηνά και τη δίνει στους ανθρώπους. Με αυτόν τον τρόπο, όπως γλαφυρά περιγράφεται τόσο στο κείμενο της τραγωδίας όσο και στον πλατωνικό διάλογο «Πρωταγόρας», οι άνθρωποι καταφέρνουν να αναπτύξουν την κατασκευαστική τους ικανότητα, να αποκτήσουν τεχνολογία και να επιβιώσουν έναντι των άγριων θηρίων δημιουργώντας κοινότητες. Ο Δίας, όμως, δεν είναι ευχαριστημένος με αυτήν την εξέλιξη και τιμωρεί τον Προμηθέα δένοντάς τον σε μια κορυφή του Καυκάσου. Μέχρι εκεί, μάλλον όλοι ξέρουμε την ιστορία, αλλά βλέποντας ή διαβάζοντας το θεατρικό κείμενο του Αισχύλου -πράγμα που, ομολογώ, έχω κάνει αρκετές φορές, γιατί είναι η αγαπημένη μου αρχαία τραγωδία- , τη βιώνει κανείς εντελώς διαφορετικά.
Το έργο αρχίζει με τους βοηθούς του Δία, οι οποίοι παρουσιάζονται με τη μορφή πουλιών και καλούνται Κράτος και Βία, να υποχρεώνουν ουσιαστικά τον διστακτικό Ήφαιστο να δέσει τον Προμηθέα στον βράχο. Αυτό είναι και το μόνιμο σκηνικό της τραγωδίας, καθώς ο Προμηθέας δέχεται την επίσκεψη του Ωκεανού, που του ζητά, μάταια, να κρατήσει μια πιο μετριοπαθή στάση, των Ωκεανίδων, οι οποίες του παραστέκονται και αποτελούν τον χορό της τραγωδίας και αργότερα του Ερμή, ο οποίος εκπροσωπεί τον Δία και του προτείνει έναν συμβιβασμό, χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Από την περιοχή περνά και η Ιώ με μορφή αγελάδας, έχοντας υποστεί την οργή της Ήρας, λόγω του ότι ο Δίας -κατά την πάγια συνήθειά του- είχε εκδηλώσει ερωτική αδυναμία προς την νεαρή κοπέλα.
Ολόκληρο το έργο αποτελεί ένα σχόλιο για την εξουσία και τα κακώς κείμενα αυτής. Ο Προμηθέας έχει τιμωρηθεί από τον Δία, ενώ παλαιότερα τον βοήθησε να νικήσει στην Τιτανομαχία. Ο μόνος τρόπος να εξευμενίσει τον Δία είναι να του αποκαλύψει ένα μυστικό για το μέλλον, διότι είναι ο μόνος που ξέρει ποιος θα μπορούσε να εκθρονίσει τον πατέρα των θεών και πώς μπορεί αυτό να αποτραπεί. Ο Προμηθέας, όμως, αρνείται να αποκαλύψει το μυστικό πριν παύσει η άδικη φυλάκισή του. Η συνάντησή του με την Ιώ δείχνει ότι αποτελούν και οι δύο θύματα μιας αυταρχικής και εγωκεντρικής μορφής εξουσίας, η οποία δεν υπολογίζει τις συνέπειες των αποφάσεών της. Ο τρόπος με τον οποίο ο Ωκεανός προσπαθεί με φιλική προσέγγιση να κάνει τον Προμηθέα να συμφιλιωθεί με τον Δία, ενώ, αντίθετα, ο Ερμής ζητά το ίδιο με απειλητική διάθεση ως αγγελιαφόρος της εξουσίας, κάνουν τον πρωταγωνιστή της τραγωδίας ακόμη πιο προσφιλή προς το κοινό: είναι εμφανές από την αρχή ότι ο Προμηθέας δεν πρόκειται να υποκύψει, αν δε δικαιωθεί. «Δε θα την άλλαζα τη δυστυχία μου με τη σκλαβιά σου.» δηλώνει κατηγορηματικά στον Ερμή, εκφράζοντας κάθε άνθρωπο που επιλέγει το δύσβατο μονοπάτι της ελευθερίας, αντί να συμμαχήσει με την εξουσία.
Το τέλος του έργου δε δίνει κάποια λύση στην υπόθεση, επιβεβαιώνοντας ότι η λύση μάλλον δινόταν στην επόμενη τραγωδία της τριλογίας. Από τη γενικότερη μυθολογία είναι γνωστό ότι πολλά χρόνια αργότερα, ο Ηρακλής, περνώντας από τον Καύκασο για κάποιον από τους άθλους του, πήρε την άδεια του Δία και ελευθέρωσε τον Προμηθέα. Ο Προμηθέας ως μια φιγούρα που φέρνει το φως και τιμωρείται για αυτό έχει αποτελέσει την έμπνευση πολλών σύγχρονων καλλιτεχνών. Ο Γκαίτε, ο Σέλλεϊ αλλά και ο Λόρδος Βύρων έχουν συνθέσει ποιήματα και θεατρικά έργα βασισμένα σε αυτόν τον μύθο.
Οι μεταφορές της τραγωδίας αυτής στο ελληνικό θέατρο έχουν υπάρξει πολλές και έχουν στελεχωθεί με τα μεγαλύτερα ονόματα του θεατρικού χώρου. Λίγες μόνο από αυτές σας αναφέρω σε αυτό το άρθρο. Το 1974, ο Μάνος Κατράκης παίζει τον ρόλο του Προμηθέα και η Άννα Συνοδινού τον ρόλο της Ιούς σε σκηνοθεσία Τάκη Μουζενίδη -όμως, δεδομένου ότι από την παράσταση υπάρχει μόνον ηχητικό απόσπασμα πρόβας (διαθέσιμο εδώ)- δεν υπήρξε δυνατότητα να την παρακολουθήσω για να τη σχολιάσω εξ ολοκλήρου, αν και εδώ τα ονόματα μιλούν από μόνα τους!
Το 1984, το Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν παρουσιάζει την τραγωδία στην Επίδαυρο σε σκηνοθεσία του ίδιου του Κουν, με τον Γιώργο Λαζάνη στον πρωταγωνιστικό ρόλο και την πάντα συγκλονιστική Ρένη Πιττακή ως Ιώ. Η παράσταση έχει μαγνητοσκοπηθεί και προβληθεί από την κρατική τηλεόραση, με αποτέλεσμα να μπορούμε και σήμερα να απολαύσουμε αυτές τις ερμηνείες (πατήστε εδώ). Μια επίσης αξέχαστη παράσταση του έργου ήταν αυτή του 1992 στην Επίδαυρο, από το γνωστό Αμφι-Θέατρο του Νίκου Ευαγγελάτου, με τον Νικήτα Τσακίρογλου ως Προμηθέα και τη Λήδα Τασοπούλου ως Ιώ. Στα πιο ξεχωριστά στοιχεία της παράστασης εντάσσονται οι ερμηνείες των πρωταγωνιστών, αλλά και οι μουσικές συνθέσεις του Μίκη Θεοδωράκη για τα μέρη του Χορού (διαθέσιμη εδώ).
Στα πιο πρόσφατα χρόνια, η τραγωδία ανέβηκε στην Επίδαυρο το 2019 σε σκηνοθεσία Σταύρου Τσακίρη, με την αρκετά αμφιλεγόμενη επιλογή της ελληνικής καταγωγής ηθοποιού Kathryn Hunter στον ρόλο του Προμηθέα. Στην παράσταση, την οποία είχα τη χαρά να παρακολουθήσω, εμφανίστηκαν πολλοί γνωστοί ηθοποιοί, όπως ο Δημήτρης Πιατάς (Ήφαιστος), η Πέγκυ Τρικαλιώτη (Ιώ), ο Γεράσιμος Γεννατάς (Ωκεανός), ο Αλέξανδρος Μπουρδούμης και η Ηλιάνα Μαυρομάτη, ενώ εντύπωση έκανε η παρουσία του Νικήτα Τσακίρογλου, ο οποίος ανέλαβε έναν ρόλο αφηγητή, θυμίζοντας τη δική του θρυλική ερμηνεία πολλά χρόνια νωρίτερα. Το έργο έλαβε πολλές θετικές κριτικές και -κατά τη γνώμη της γράφουσας- ήταν πραγματικά μια αξιόλογη προσπάθεια με έξυπνα ευρήματα.
Φτάνοντας στο σήμερα, πολυδιαφημισμένη είναι η παρουσίαση του έργου που θα λάβει χώρα από τις 20 έως τις 22 Αυγούστου από το Θέατρο Πορεία και το ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης σε σκηνοθεσία του Άρη Μπινιάρη, με τον Γιάννη Στάνκογλου (ο οποίος, πλέον θα έλεγε κανείς, έχει δοκιμαστεί στην αρχαία τραγωδία ως ένας καθηλωτικός Ετεοκλής στο «Επτά επί Θήβας» και ως ένας πειστικότατος Αγαμέμνων στην ομώνυμη παράσταση) στον πρωταγωνιστικό ρόλο και μια πλειάδα γνωστών ηθοποιών, όπως ο Δαυίδ Μαλτέζε, ο Ιωάννης Παπαζήσης, η Ηρώ Μπέζου, ο Αλέκος Συσσοβίτης και άλλοι. Η ανοιχτή πρόβα που παραχώρησαν οι συντελεστές του έργου την Πέμπτη 18 Ιουνίου μέσω της πλατφόρμας του Facebook, ήταν ένα πολύ θετικό δείγμα, μέσα από το οποίο φάνηκαν διάφορα εύστοχα ευρήματα και δυνατές ερμηνείες. Όσο για το αν τελικά η παράσταση θα ανταποκριθεί στις αιτιολογημένα υψηλές προσδοκίες, αυτό αναμένουμε να το δούμε και ίσως η γράφουσα επανέλθει με νέο άρθρο.
Μέχρι τότε, ας βάλουμε όλοι στη ζωή μας λίγα από όσα μας διδάσκει η ιστορία του προνοητικού τιτάνα, που αψήφησε κάθε εξουσία για να κάνει το σωστό και να μεταδώσει στην ανθρωπότητα το φως.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Προμηθέας Δεσμώτης από το Θέατρο Τέχνης 1984, YouTube, διαθέσιμο εδώ.
- Προμηθέας Δεσμώτης από το Αμφι-Θέατρο. YouTube, διαθέσιμο εδώ.
- «Προμηθέας Δεσμώτης» – Είδαμε στην Επίδαυρο την Kathryn Hunter στο ρόλο του θεού των αδικημένων, catisart.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Προμηθέας Δεσμώτης – Επίδαυρος, poreiatheatre.com, διαθέσιμο εδώ.
