Του Νίκου Παπάζογλου,
Στη νομοθεσία του Βυζαντίου με τις Ιουστινιάνειες Νεαρές, η Βασιλεία και η χριστιανική Ιεροσύνη χαρακτηρίζονταν ως δώρα Θεού με διακριτούς ρόλους για την διακονία του λαού. Συνεπώς, το Κράτος και η Εκκλησία ως θεσμοί με πολιτική και εκκλησιαστική εξουσία, έπρεπε να συνεργαστούν στενά, προκειμένου ο καθένας να εκπληρώσει το ρόλο του απέναντι στο χριστιανικό ποίμνιο. Σε κάθε περίπτωση, ο αυτοκράτορας θεωρούνταν κεφαλή του Κράτους και προστάτης της Εκκλησίας, έχοντας προνομιακό ρόλο στην ανάδειξη της πνευματικής ηγεσίας της. Συν τω χρόνω, και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως απέκτησε βαθμιαίως μεγάλο κύρος και εξέχουσα θέση στο κράτος.
Το πλέγμα όμως μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας διαφοροποιήθηκε σημαντικά κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας καθότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο, κλήθηκε να επιτελέσει την αποστολή του σε συνθήκες δουλείας υπό αλλόθρησκο ηγεμόνα. Έτσι ο, από παλαιοτάτων χρόνων, ηγετικός ρόλος του Οικουμενικού Πατριάρχη, διατηρήθηκε και μάλιστα ενισχύθηκε κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Σουλτάνος Μεχμέτ Β΄ παραχώρησε σημαντικές αρμοδιότητες στον πρώτο μετά την άλωση της Πόλης, Πατριάρχη Γεννάδιο Β΄, τα λεγόμενα «προνόμια». Επιφορτίστηκε όμως ο ρόλος του και με βαριές ευθύνες και υποχρεώσεις, διότι ως αρχηγός των υπόδουλων Ορθοδόξων κατέστη υπεύθυνος και υπόλογος για την υποταγή του ποιμνίου του στον εκάστοτε Σουλτάνο.
Ο θεσμός λοιπόν του Οικουμενικού Πατριάρχη, έχει περισσότερες αρμοδιότητες από ότι στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το πατριαρχείο αναλαμβάνει την ευθύνη να διαφυλάξει την πνευματική και πολιτιστική παρακαταθήκη της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στα έθνη κράτη της Ελλάδος, Σερβίας, Βουλγαρίας κ. α. παρόλο που οι Ορθόδοξοι αποτελούν την πλειοψηφία, μπορούν να μετέχουν ισότιμα στο εθνικό σύνολο και πολίτες άλλων θρησκειών. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας εμφανίζεται η λέξη Ρωμιός, που θα σημάνει τον Ορθόδοξο και υπήκοο της αυτοκρατορίας. Σημαντική θέση για τους υπόδουλους λαούς, είχε η γνώση της ελληνικής γλώσσας. Τις σημαντικότερες διοικητικές θέσεις, κατείχαν οι Έλληνες και κατά πλειονότητα η Φαναριώτικη συνοικία στην Πόλη.
Η Γαλλική επανάσταση πυροδότησε τα υπόδουλα κράτη να ξεσηκωθούν. Μερικές δεκαετίες αργότερα, οι λαοί στην Βαλκανική, ξεκινούν κινήματα και εξεγέρσεις κατά τα οθωμανικού ζυγού. Τρεις φλογισμένοι Έλληνες ιδρύουν στην Οδησσό της Ρωσίας την Φιλική εταιρεία και ξεσηκώνουν τους υπόδουλους Έλληνες. Οι ιεράρχες δεν αποστασιοποιούνται του κινήματος της Φιλικής. Συμμετέχουν και οι ίδιοι γνωρίζοντας τους κινδύνους. Οι γνωστότερες προσωπικότητες που αναδείχθηκαν ήταν ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Σαλώνων Ησαΐας και ο Παπαφλέσσας. Αρκετοί ακόμη κληρικοί ενήργησαν για την ελευθερία του ελληνικού γένους. Όταν πλέον επισημοποιήθηκε η ελληνική επανάσταση, ο Σουλτάνος αμέσως κάλεσε στην αυλή του να απολογηθεί για αυτήν την ανταρσία ο καθήμενος στον Οικουμενικό θρόνο, Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε και του ζήτησε να αποκηρύξει την επανάσταση και να αφορίσει κάθε συμμετέχοντα σε αυτή, απειλώντας τον με μαζικές εκτελέσεις αθώων.
Ο ρόλος του Γρηγορίου ήταν η διαφύλαξη του ποιμνίου του, ο οποίος δεν περιοριζόταν στα σύνορο της Κωνσταντινούπολης. Διακονούσε το εθνικοπολιτιστικό σύνολο της παιδείας και της Εκκλησίας. Ζητούμενο για τον ίδιο δεν ήταν η ίδρυση εθνικού κρατιδίου αλλά η διαφύλαξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Παρά ταύτα αν και αποκήρυξε την επανάσταση απαγχονίστηκε από τον Σουλτάνο.
Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη, φούντωσε την φλόγα για ελευθερία ώσπου ήρθε και η στιγμή περίπου μια δεκαετία μετά. Το 1830 οι Έλληνες δημιουργούν κράτος, με νόμους και διοίκηση. Ο Καποδίστριας είχε ασχοληθεί με το εκκλησιαστικό ζήτημα της Ελλαδικής Εκκλησίας, που ζητούσε την αυτοκεφαλία της και αντάλλαξε επιστολές με τον πατριάρχη Κωνστάντιο τον Δ΄ για να ρυθμίζουν το ζήτημα, αλλά ο θάνατος του Κυβερνήτη διέκοψε και την οποιαδήποτε προσπάθεια συνεννόησης του ζητήματος. Τρία χρόνια αργότερα η Ελληνική πολιτεία δημιούργησε την αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος χωρίς την έγκριση του Πατριαρχείου. Πρόκειται, για πράξη αντικανονική, εφόσον παραβίασε την εκκλησιαστική τάξη. Πρωταίτιος της ενέργειας αυτής, ήταν ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Η ενέργεια αυτή ήταν ακατανόητη για τα υπόλοιπα ορθόδοξα κράτη, δηλαδή το ελληνικό κράτος δίχως την έγκρισή του Οικουμενικού Πατριαρχείου να δημιουργήσει αυτοκέφαλη Εκκλησία.
Η αυτοκεφαλία κηρύχθηκε στις 27 Μαρτίου του 1833 επί βασιλείας του Όθωνα. Ο κληρικός Θεόκλητος Φαρμακίδης, πρωταγωνιστής στην ρύθμιση του αυτοκεφάλου, σε συνεννόηση με την Οθωνική αντιβασιλεία προέβη στην σύνταξη του καταστατικού χάρτη, ο οποίος και δεν επικυρώθηκε λόγω της αντικανονικής πράξης. Μετά από μερικά χρόνια συγκρούσεων, η ιεραρχία της ελλαδικής Εκκλησίας, θα στείλει επιστολή στον Οικουμενικό Πατριάρχη ζητώντας την έγκριση του αυτοκέφαλου. Στις 29 Ιουνίου του 1850 επί Ανθίμου του Δ΄, το Οικουμενικό Πατριαρχείο εκδίδει τον Συνοδικό Τόμο ανακήρυξης του αυτοκέφαλου, μη αναγνωρίζοντας όμως το διάστημα 1833-1850 ως ελλαδική και αυτοκέφαλη Εκκλησία. Με την συνέχεια των πολέμων και την προσάρτηση νέων εδαφών, συνεχώς η Εκκλησία της Ελλάδος θα ενισχύεται με περισσότερες μητροπόλεις να ενσωματώνονται στην δικαιοδοσία της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Διονύσιος Βαλαής (2017) Εκκλησιαστική Ιστορία, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Μπαρμπουνάκη
- Διονύσιος Βαλαής (2018) Εκκλησία και σχολική παιδεία επί τη βάσει πατριαρχικών και συνοδικών εγγράφων της περιόδου 1593-1821, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Μπαρμπουνάκη
- Ανδρέας Νανάκης (2013) Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Μπαρμπουνάκη
- Gerhard Podaskalsky (2008), H Ελληνική Θεολογία επί Τουρκοκρατίας, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ)
