Οι Θέρμες του Καρακάλλα: Πάμε για μπάνιο… στην αρχαία Ρώμη;

Του Θανάση Κουκόπουλου,

Ο ρωμαϊκός πολιτισμός ήταν ένας πολιτισμός του λουτρού. Τα θερμά λουτρά ή αλλιώς θέρμες ήταν χώροι όχι μόνο καθαριότητας, αλλά και κοινωνικής συναναστροφής, ακόμα και πολιτικής προπαγάνδας, ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του Ρωμαίου πολίτη. Σε αυτό το πλαίσιο, φυσικά, εντάσσεται και η ίδρυση μεγάλων αυτοκρατορικών θερμών, μέσω των οποίων οι καίσαρες επιδείκνυαν το ενδιαφέρον τους για τον populum romanum.

Μία από αυτές είναι και ένα τεράστιο λουτρικό συγκρότημα στην πρωτεύουσα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το οποίο κατασκεύασε και εγκαινίασε ο αυτοκράτορας Καρακάλλας (διακυβέρνηση: 211-217 μ.Χ.) -εξ ου και η ονομασία. Φαίνεται, πάντως, ότι οι διάδοχοί του ολοκλήρωσαν τον περίβολο.

Ξεκινώντας από τον πυρήνα του συγκροτήματος, μπορούμε να διακρίνουμε την τυπική διάρθρωση ενός μεγάλου ρωμαϊκού λουτρού. Εκατέρωθεν του κεντρικού άξονα υπήρχαν τα αποδυτήρια. Και στο σημείο αυτό, πρέπει να τονιστεί, ότι οι θέρμες, παρά τις όποιες συνδηλώσεις, που μπορεί να ενέχει ο όρος, δεν παρείχαν αποκλειστικά ζεστό νερό για ευνόητους λόγους. Ακολουθούσε ο χώρος για το κρύο λουτρό (frigidarium), ο αντίστοιχος για το χλιαρό (tepidarium) και το αποκορύφωμα, ο χώρος με το ζεστό νερό (caldarium). Αυτά τα δωμάτια υπήρχαν σε κάθε λουτρό, ανεξαρτήτως μεγέθους. Εν προκειμένω, υπήρχαν και μικρότερες μπανιέρες. Μάλιστα, οι πολίτες μπορούσαν να εισέλθουν σε μία μεγάλη πισίνα (natatio), προτού επιστρέψουν στα αποδυτήρια και εξέλθουν από τα λουτρά. Η θέρμανση των χώρων εξασφαλιζόταν με τη βοήθεια εστιών, ο θερμός αέρας των οποίων διοχετευόταν κάτω από τα δάπεδα μέσω ειδικών χώρων (υπόκαυστα) με πήλινους πεσσίσκους (τετράγωνα κολονάκια) και πήλινους αεραγωγούς στους τοίχους. Στα δύο άκρα του πυρήνα, ο οποίος χαρακτηρίζεται από εκπληκτική συμμετρικότητα, εντοπίζονται παλαίστρες, οι οποίες ήταν ανοιχτές και προορίζονταν, φυσικά, για άθληση.

Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί ο μεγάλος περίβολος, ο οποίος περιελάμβανε κήπους και χώρους για τρέξιμο και άλλους αγώνες. Το συγκρότημα συμπλήρωναν, μεταξύ άλλων, και χώροι βιβλιοθηκών. Όλα αυτά τα στοιχεία είναι πολύ σημαντικά, γιατί καταδεικνύουν τι πραγματικά σήμαινε μία θέρμη για έναν Ρωμαίο. Δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί, ότι επρόκειτο για το κέντρο των καθημερινών του δραστηριοτήτων και αναμφισβήτητα έναν χώρο αναψυχής.

Αντικρίζοντας ο επισκέπτης τις θέρμες του Καρακάλλα, μένει άναυδος από το επιβλητικό μέγεθος της ανωδομής του κεντρικού πυρήνα, που σώζεται. Οι Ρωμαίοι, ανήσυχα πνεύματα στην αρχιτεκτονική, ήταν αυτοί που τελειοποίησαν την κατασκευή ψημένων τούβλων (=οπτόπλινθοι), εξ ου και το κοκκινωπό χρώμα της τοιχοποιίας, αλλά και αυτοί που εφηύραν ένα μίγμα ασβέστη και άμμου (κονίαμα) ως συνδετικό τους υλικό.

Ο εσωτερικός διάκοσμος του κεντρικού πυρήνα χαρακτηριζόταν από εξεζητημένη πολυτέλεια. Την τοιχοποιία επένδυαν πλάκες μαρμάρου (ορθομαρμαρώσεις) και το πάτωμα ψηφιδωτά δάπεδα. Οι τοιχογραφίες και τα γλυπτά, που κοσμούσαν τις πολυάριθμες κόγχες, συμπλήρωναν την πολυχρωμία και δημιουργούσαν μία φαντασμαγορική ατμόσφαιρα. Είναι αδύνατο ο σύγχρονος επισκέπτης, όπως άλλωστε και οποιοσδήποτε ερευνητής, να αισθανθεί το πραγματικό μεγαλείο αυτού του σπουδαίου συγκροτήματος, αφού, στην πραγματικότητα, σώζεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Ας αφήσει μόνο τη φαντασία του… να ταξιδέψει, καθώς περπατά μέσα στα λουτρά διαμέσου των ειδικών διαδρόμων που οριοθετούνται με κάγκελα (μπορεί να διέλθει και από τον κεντρικό άξονα)!

Πρέπει να τονιστεί, ότι συνεχείς διορθώσεις και προσθήκες πραγματοποιούνταν συνεχώς, ακόμα και στα χριστιανικά χρόνια, ακόμα και από τον Γότθο κατακτητή της Ιταλίας, Θεοδώριχο (475-526 μ.Χ.). Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις μπορούν να χρονολογηθούν τουλάχιστον μέχρι τον 9^ο αι. μ.Χ. Αυτό είναι ένα σημαντικό στοιχείο που πρέπει να έχει υπόψη του ο επισκέπτης, καθώς συχνά ο χριστιανικός κόσμος παρουσιάζεται ως καταστροφέας του κλασικού πολιτισμού, ενώ αντίθετα μπορούν να εντοπιστούν πολλές συνέχειες. Η μεταγενέστερη εγκατάλειψη και απόσπαση μελών του κτιρίου, όπως οκτώ ιωνικών κιονόκρανων, τα οποία αξιοποιήθηκαν στη χριστιανική βασιλική της Santa Maria in Trastevere, πρέπει, ασφαλώς, να συνδεθεί με άλλες αιτίες. Τέλος, ας σημειωθεί, ότι οι θέρμες λεηλατήθηκαν τον 16^ο αι.

Ο υγιής προβληματισμός, η προσπάθεια κατανόησης της κάθε εποχής πρέπει να είναι ένα εκ των ων ουκ άνευ κομμάτι του ταξιδιού για τον σύγχρονο τουρίστα, ειδικά στη μετά-Covid εποχή, που γίνεται πλέον πολύς λόγος για ουσιαστική και ποιοτική επαφή με άλλους πολιτισμούς και όχι για έναν ανούσιο, μαζικό τουρισμό. Για τον λόγο αυτό, μία επίσκεψη στις θέρμες του Καρακάλλα επιβάλλεται! Το κανονικό εισιτήριο κοστίζει 8€, ενώ για νέους 18-25 ετών, προερχόμενους από χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2€. Επίσης το εισιτήριο που κλείνεται online κοστίζει πάλι 2 €. Η είσοδος για ανηλίκους, όπως και για άλλες κατηγορίες ανθρώπων (άτομα με αναπηρία και συνοδοί, καθηγητές και φοιτητές σχολών που σχετίζονται με αρχιτεκτονική, αρχαιολογία, ιστορία της τέχνης, πολιτισμό κ.α.) είναι ελεύθερη.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Gensheimer M. B., Decoration and Display in Rome’s Imperial Thermae: Messages of Power and their Popular Reception at the Baths of Caracalla, διαθέσιμο εδώ 
• Hölscher T., Κλασική Αρχαιολογία: Βασικές Γνώσεις, μτφρ. Παπαγεωργίου Π., Θεσσαλονίκη 2005.
• Spolia from the Baths of Caracalla in Sta. Maria in Trastevere, JSTOR, διαθέσιμο εδώ
• Ramage A. & Ramage N. H., Ρωμαϊκή Τέχνη, μτφρ. Ιωακειμίδου Χ., Θεσσαλονίκη 2000.
• Von Hesberg H., Ρωμαϊκή Αρχιτεκτονική, μτφρ. Παπαγεωργίου Π., Θεσσαλονίκη 2009.

• BIGLIETTI ONLINE TERME DI CARACALLA – ROMA, coopculture.it, διαθέσιμο εδώ