Της Βάσως Σοφάνη,
Κατά γενική ομολογία, ο πολιτισμός χαρακτηρίζεται ως ένα κατασκεύασμα απαράμιλλής σημασίας για τον άνθρωπο, αφού τον έχει βοηθήσει να οργανώσει την ζωή του και σε προσωπικό, αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο σε μείζονα βαθμό. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι είναι αποδεκτό από όλους. Μελετώντας τη φιλοσοφία καθολικώς, παρατηρούμε πως ένας από αυτούς που κατέκριναν τον πολιτισμό ως προς την ωφέλειά του για τον άνθρωπο είναι ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Το αποτύπωμά του ήταν τόσο σημαντικό, που, ακόμα και σήμερα, οι ιδέες του συνεχίζουν να απασχολούν, εκτός από την κοινή γνώμη, και τους λόγιους, τείνοντας να αφορούν κατά κόρων το πεδίο της πολιτικής. Αναφορικά με το άρθρο, θα ασχοληθούμε, κατά κύριο λόγο, με το Ο Λόγος περί Επιστημών και Τεχνών, ο οποίος χωρίζεται σε δύο μέρη, και κεντρικό του θέμα είναι το πώς οι τέχνες και οι επιστήμες, στο πλαίσιο του πολιτισμού, αποτελούν πηγή διαφθοράς για τον άνθρωπο, ενώ σημαντικό είναι και το πρώτο βιβλίο του Κοινωνικό συμβόλαιο (1762).
Όντας αντίθετος προς τον πολιτισμό, ο Ρουσσώ θεωρεί πως η πραγματική ευτυχία του ανθρώπου ήταν αυτή της φυσικής του κατάσταση, κατά την οποία ο άνθρωπος βρισκόταν σε απόλυτη ελευθερία και ισότητα. Σκοπός, μάλιστα, διαμόρφωσης της θεωρίας του δεν είναι η επίλυση του προβλήματος, σχετικά με τη διαφορά μέσα στον πολιτισμό, αλλά ο περιορισμός του ζητήματος της φυσικής κατάστασης στις πραγματικές του διαστάσεις, αφού εκ προοιμίου αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται κυρίως για υποθέσεις. Ο Ρουσσώ χρωματίζει τον άνθρωπο της φυσικής κατάστασης με χαρακτηρισμούς, όπως πρωτόγονος, ευτυχισμένος, αφού δεν κατέχει πολλές γνώσεις, ενήλικο, αλλά, λόγω της απλοϊκότητάς του, ταυτόχρονα και παιδί, αδιάφορο, δίχως υποχρεώσεις, ακολουθώντας το ένστικτό του.
Ωστόσο, γεννιέται το ερώτημα, σχετικά με το πώς από τη φυσική κατάσταση περάσαμε στον πολιτισμό; Η απάντηση, εν συντομία, είναι: περνώντας από πολλά στάδια. Αναλυτικότερα, ο άνθρωπος γνώρισε τα εμπόδια της φύσης και έμαθε να τα υπερνικά, έπειτα μαθαίνοντας να χρησιμοποιεί τη φωτιά, η οποία θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα κατορθώματα του είδους, και ακολούθησαν οι τέχνες, η γλώσσα και η επικοινωνία. Κομβικό σημείο αποτελεί η εσωτερική ανακάλυψη του ανθρώπου, όσον αναφορά την αμοιβαία ανάγκη αλληλεπίδρασης, με απότοκο τον σχηματισμό οικογένειας, ως την παλαιότερη και πιο φυσική μορφή κοινωνίας. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όμως, απέδειξαν ότι η επιβίωση θα ήταν μία απρόβλεπτη υπόθεση αναφορικά με τόσο μικρές αριθμητικά ομάδες, κατάσταση που οδήγησε στη δημιουργία μείζονων αριθμητικά ομάδων, οι οποίες αποτέλεσαν τις πρώτες κοινωνίες, διεπόμενες από ξεχωριστά ήθη και έθιμα, εδραιώνοντας η καθεμία ξεχωριστά τη μοναδικότητά της.
Η πραγματική, όμως, πτώση ξεκινά με αφετηρία τη θριάμβευση της ζήλειας και της διχόνοιας, δημιουργώντας τη βάση για την επαύξηση της ανισότητας, της ματαιοδοξίας, της περιφρόνησης, της ντροπής και του φθόνου. Στο κοινωνικό συμβόλαιο, συνεχίζει να εμβαθύνει την ανάλυση, φέροντας ένα αναλογικό παράδειγμα μεταξύ οικογένεια και σύγχρονης κοινωνίας. Ο άρχων είναι η εικόνα του πατέρα, ενώ ο λαός αντιπροσωπεύει τα παιδιά. Τονίζει, πως και στις δύο περιπτώσεις η ένωση έγινε για την εξασφάλιση ωφέλειας και των δύο πλευρών και πως η μόνη διαφορά σε αυτές τις δύο καταστάσεις, οικογένεια και κράτος, είναι ότι στην πρώτη το όφελος είναι η αγάπη, ενώ στη δεύτερη η ανάπτυξη τέτοιων συναισθημάτων είναι αδύνατη, επομένως κυριαρχεί η απόλαυση της εξουσίας.
Καίριο ρόλο στη θεωρία του κατέχει η γνώση των επιστημών και των τεχνών, που αποτελούν καταλύτη για την κάθε κοινωνία. Ο Ρουσσώ, μέσα στο έργο του, τονίζει πόσο κρίσιμη είναι η πολυμάθεια, διακατεχόμενη από την ικανότητα προσφοράς πολλών αγαθών, ωστόσο, σε περίπτωση ασυδοσίας, στερείται ουσίας. Κύριος λόγος εναντίωσής του προς την ανεξέλεγκτη κατοχή γνώσης είναι η άποψη, ότι ο άνθρωπος, που ενδιαφέρεται μανιωδώς για την απόκτησή της, τείνει να παραμελεί την πραγματική ζωή και την άσκηση της κριτικής του σκέψη, επομένως παρατηρείται και η χρήση της δικής του ευφυίας. Χαρακτηριστικά αναφέρει, πως οι άνθρωποι που θα πρέπει να ασχοληθούν με τις επιστήμες δεν χρειάζεται να είναι πολλοί, αλλά περιορισμένοι, ώστε να αποφευχθεί η μέτρια και επιφανειακή προσέγγιση των δρώμενων και τεκταινόμενων. Προτείνει πως ο μόνος τρόπος που δύναται η γνώση να λειτουργήσει υπέρ μας είναι μόνο στην περίπτωση που συνδυαστεί με την αρετή. Εν κατακλείδι, να σημειωθεί, ότι, παρ’ όλη την επίκριση των τεχνών και των επιστημών, υπήρχαν και άτομα τα οποία ο Ρουσσώ θαύμαζε, όπως ο Νεύτωνας και ο Καρτέσιος, σχετικά με αυτά, όμως, αποσαφηνίζει, πως αυτό που τον κάνει να τα θαυμάζει δεν είναι η πολυμάθειά τους, αλλά η πραγματική τους φύση.
Συμπερασματικά, προς όσα λέχθηκαν και αναλυθήκαν, κατανοούμε πως Ρουσσώ δεν ήταν οπαδός του πολιτισμού, όπως έχει εξελιχθεί μέχρι στιγμής, και υποστηρίζει, ότι ο άνθρωπος πιθανώς να ήταν περισσότερο χαρούμενος χωρίς αυτόν. Άξιο να σημειωθεί, καταλήγοντας την έρευνά μας, είναι ότι η επιχειρηματολογία του χτίζεται με σταθερότητα και συστηματικότητα, ενώ ομοχρόνως κάνει χρήση διαφόρων επιχειρημάτων ιστορικού περιεχομένου, προσπαθώντας να εδραιώσει την άποψή του. Αυτό που καθιστά τόσο σημαντικό τον Ρουσσώ είναι η διαχρονικότητα του έργου του, καθότι, μιλώντας με σημερινούς όρους, κύριος εχθρός είναι η κατανάλωση και η εμπορευματοποίηση, που βρίσκονται στο ζενίθ. Το χρήμα έχει γίνει το κύριο μέλημα όχι μόνο της πολιτικής εξουσίας, αλλά και του ίδιου του λαού, ενώ το άτομο κατέχει χρησιμότητα, εφ’ όσον δύναται να πληρώσει όσα καταναλώνει προς το κράτος. Εν κατακλείδι, εργαλείο του στην έρευνα και την εξέταση των υποθέσεων είναι η κατανόηση του πολιτικού γίγνεσθαι και κοινωνικού μετασχηματισμού στον βαθύτερο πυρήνα τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- JEAN-JACQUES, R., Μάιος 2012. ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ. Αθηνα : Νησος .
- Μανόλης Αγγελίδης, Θ. Γ., χ.χ. Θεωρίες της πολιτικής και του κράτους , Χομπς,Λοκ, Ρουσσώ, Καντ, Χεγκελ. Αθήνα : Εκδόσεις Σαββαλας .
- Σημειώσεις, Π., 2018. Νεότερη πολιτική φιλοσοφία (Καθηγητής: Ανδρέας Μηχαλάκης). Πατρα, Τμημα Φιλοσοφίας , s.n.
- Σημειώσεις, Π., 2020. Επεξεργασία φιλοσοφικών κειμένων (Καθηγητής: Κ. Ρασπίτσος). Πατρα, Τμημα Φιλοσοφίας , s.n.
