Ο «Άνθρωπος του Βιτρούβιου» ως ο κανόνας των αναλογιών

Της Φαίης Φωτιάδου,

Από τα πιο γνωστά έργα του Λεονάρντο ντα Βίντσι (πλήρες όνομα Leonardo di ser Piero da Vinci), καθώς και ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα του 15^ου αιώνα αποτελεί ο «Άνθρωπος του Βιτρούβιου», ένα σκίτσο που βρέθηκε ανάμεσα στις προσωπικές σημειώσεις του. Πρόκειται για προσωπική μελέτη του καλλιτέχνη, με μοναδικό σκοπό την καλλιέργεια του ίδιου όσον αφορά τη σε βάθος κατανόηση της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος, θέμα που τον απασχόλησε σε πολλά από τα μετέπειτα έργα του. Δεν είχε σκοπό να δημοσιεύσει την δουλειά του, όμως έχει φτάσει να θαυμάζεται σε παγκόσμιο επίπεδο.

Προτεινόμενοι, λιγότερο γνωστοί, τίτλοι υπήρξαν οι «Κανόνας των Αναλογιών» (“Canon of Properties”) και «Αναλογίες του Ανθρώπου» (“Proportions of Man”). Ο τίτλος που επιλέχθηκε τελικά αναφέρεται στον Βιτρούβιο (πλήρες όνομα Marcus Vitruvius), αρχαίο Ρωμαίο αρχιτέκτονα του 1^ου αιώνα π.Χ. Πηγή έμπνευσης τόσο για τον ντα Βίντσι όσο και για πολλούς ακόμη μελετητές και καλλιτέχνες υπήρξε η πραγματεία του Βιτρούβιου, De Architectura. Σε αυτήν την μελέτη του, γραμμένη στα Λατινικά, ο Βιτρούβιος προσπάθησε να αποδώσει στον άνθρωπο αναλογίες όπως έκανε με τα κτίρια, πιστεύοντας πως, όμοια με τα κτίρια, όπου όλα συνδέονται μεταξύ τους, αυτό συνέβαινε και με τον άνθρωπο.

Ωστόσο, ο ντα Βίντσι δεν ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με το ανθρώπινο σώμα. Πολλοί μελετητές, ζωγράφοι, γλύπτες, τεχνίτες το είχαν ήδη προσπαθήσει νωρίτερα. Ο «Παγκόσμιος Άνθρωπος» της Χίντλεγκαρντ του Μπίνγκεν υπήρξε τρανό παράδειγμα, ενώ παρατηρείται πως και σε αυτό το έργο ενσωματώνονται εν μέρει παρατηρήσεις του αρχαίου αρχιτέκτονα.

Η φιγούρα του ενήλικου γυμνού άντρα απεικονίζεται εγγεγραμμένη ταυτόχρονα σε έναν κύκλο και ένα τετράγωνο σε δύο αλληλεπικαλυπτόμενες θέσεις, με τα ανεπτυγμένα άκρα του να εφάπτονται με ακρίβεια στα σχήματα. Ο ντα Βίντσι κατάφερε, χάρη στην ιδιοφυία του, να δημιουργήσει ένα πολλαπλό σώμα που ενώ με την πρώτη ματιά εμφανίζει δύο στάσεις, με τον κατάλληλο συνδυασμό των τεντωμένων άκρων επιτρέπει δεκαέξι διαφορετικές υποθέσεις. Το σχέδιο πλαισιώνουν συνοδευτικές σημειώσεις του ντα Βίντσι στο πάνω και κάτω μέρος του χειρόγραφου με καθρεπτισμένη γραφή, ενώ συμπαγείς ευθείες γραμμές στο στήθος, τα χέρια και το πρόσωπο της μορφής περιγράφουν και εξηγούν τις αναλογίες που αναφέρουν οι σημειώσεις.

Στο πρώτο κομμάτι παραθέτει τις μετρήσεις του Βιτρούβιου, σύμφωνα με τις οποίες το ανθρώπινο σώμα εμφανίζεται γεωμετρικά «τέλειο», καθώς όλα βρίσκονται στο σωστό μέγεθος. Κατά τις περιγραφές, τέσσερα δάχτυλα είναι ίσα με την παλάμη, ενώ τέσσερις παλάμες χεριών είναι με ένα πόδι. Επιπλέον, έξι παλάμες χεριών είναι ίσες με έναν αγκώνα, τέσσερις αγκώνες είναι ίσοι με το ύψος ενός ανθρώπου όπως, επίσης, ίσοι και με ένα ανθρώπινο βήμα. Τέλος, είκοσι τέσσερις παλάμες είναι ίσες με έναν ολόκληρο άνθρωπο.

«Εάν ανοίξεις τα πόδια σου τόσο πολύ που μειώνεις το ύψος σου κατά 1/14 και τεντώνεις και σηκώνεις τα χέρια σου μέχρι τα μεσαία δάχτυλά σου να φθάσουν στην κορυφή του κεφαλιού σου, πρέπει να γνωρίζεις ότι το κέντρο των εκτεταμένων άκρων θα είναι στον ομφαλό και ο χώρος μεταξύ των ποδιών θα είναι ίσο με το ύψος του».

 -Μεταφρασμένο συνοδευτικό κείμενο από το σχέδιο The Vitruvian Man στο πρώτο σετ σημειώσεων.

Στο δεύτερο τμήμα κειμένου, περιγράφονται περαιτέρω παρατηρήσεις του ίδιου του καλλιτέχνη, ενώ επισημαίνονται πλέον σαφώς τα «κλάσματα» του ανθρώπινου σώματος. Έτσι, έχουμε:

• Το μήκος των χεριών ενός άντρα σε διάταση είναι ίσο με το ύψος του.
• Από τις ρίζες των μαλλιών μέχρι την βάση του πηγουνιού είναι το ένα δέκατο του ύψους ενός άνδρα.
• Από το κάτω μέρος του πηγουνιού μέχρι την κορυφή του κεφαλιού είναι το ένα όγδοο του ύψους του.
• Από την κορυφή του στήθους μέχρι την κορυφή του κεφαλιού του είναι το ένα έκτο ενός άνδρα.
• Από την άκρη του στήθους μέχρι τις ρίζες των μαλλιών είναι το έβδομο μέρος ολόκληρου του άντρα.
• Από τις θηλές μέχρι την κορυφή του κεφαλιού είναι το ένα τέταρτο μέρος του άνδρα.
• Το μεγαλύτερο πλάτος ώμου περιέχει το ένα τέταρτο του ύψους ενός άνδρα.
• Από τον αγκώνα μέχρι την άκρη του χεριού είναι το ένα πέμπτο μέρος ενός άνδρα.
• Από τον αγκώνα μέχρι την γωνία της μασχάλης είναι το ένα όγδοο μέρος ενός άνδρα.
• Όλο το χέρι είναι το ένα δέκατο μέρος ενός άνδρα.
• Η αρχή των γεννητικών οργάνων σηματοδοτεί την μέση του άνδρα.
• Το πόδι είναι το έβδομο μέρος του άνδρα.
• Από την σόλα του ποδιού έως κάτω από το γόνατο είναι το τέταρτο μέρος του άνδρα.
• Από το γόνατο ως την αρχή των γεννητικών οργάνων είναι το τέταρτο μέρος του άνδρα.
• Η απόσταση από το κάτω μέρος του πηγουνιού έως την μύτη και από τις ρίζες των μαλλιών έως τα φρύδια είναι, σε κάθε περίπτωση, η ίδια και όπως το μήκος του αυτιού, είναι το ένα τρίτο του προσώπου.

  

  «[Η τέχνη του Λεονάρντο ήταν] μια συμβολική γλώσσα για κάτι [πνευματικό] μέσα του που υπήρχε ήδη».

  -Sir Kenneth Clark, Ιστορικός Τέχνης

  Αν και φαινομενικά είναι ένα απλό σχέδιο από μελάνι σε χαρτί, ο «Άνθρωπος του Βιτρούβιου» αποτελεί μια προσπάθεια του Λεονάρντο ντα Βίντσι να συσχετίσει τον άνθρωπο με την φύση, δίνοντας μια πλέον συμπαντική σημασία. Αυτό που πετυχαίνει είναι να ταιριάξει την συμμετρία της ανθρώπινης ανατομίας και την λειτουργία του ανθρώπινου σώματος με την συμμετρία και τη λειτουργία του σύμπαντος.

  Αρχαίοι στοχαστές έχουν θεωρήσει τον κύκλο και το τετράγωνο, ως σχήματα με συμβολικές δυνάμεις. Ο κύκλος συνδέεται με το «κοσμικό» και το «θεϊκό», μια πνευματική διάσταση, ενώ το τετράγωνο αντιπροσωπεύει την «γη» και την περιορισμένη φύση του ανθρώπου ως ον. Στο σχέδιο επιχειρείται μια απεικόνιση της αντιστοιχίας μεταξύ μακρόκοσμου και μικρόκοσμου, όπου ο ντα Βίντσι, βάζοντας τον άνθρωπο μέσα σε αυτά τα δύο σχήματα, ταιριάζει τους δύο κόσμους σε μια θεωρία που ερμηνεύει τον άνθρωπο ως προέκταση του σύμπαντος. Η εναλλαγή των στάσεων στο σχέδιο δεν είναι παρά ένα παιχνίδι διαδοχής, στο οποίο ο άνθρωπος ταλαντεύεται στις δύο του υποστάσεις.

  Ήταν πρόκληση να εντάξει τον άνθρωπο μέσα στα δύο σχήματα ταυτόχρονα. Ο κύκλος και το τετράγωνο δεν έχουν το ίδιο κέντρο. Ενώ ο Βιτρούβιος αναφέρει πως το ακριβές κέντρο του ανθρώπινου σώματος είναι ο ομφαλός, όπως φαίνεται να ισχύει με τον κύκλο, ο ντα Βίντσι χρησιμοποιεί τον φαλλό για κέντρο του τετραγώνου. Έτσι, ενώ το πνευματικό σώμα επικεντρώνεται στην αρχή της ύπαρξης του ανθρώπου, το γήινο φυσικό σώμα του αφορά καθαρά βιολογικά ζητήματα.

   «Από τους αρχαίους ο άνθρωπος αποκαλείται ως ο κόσμος σε μικρογραφία και σίγουρα αυτό το όνομα έχει παραχωρηθεί, διότι, εφόσον ο άνθρωπος αποτελείται από γη, νερό, αέρα και φωτιά, το σώμα του μοιάζει με αυτό της γης».

  -Κείμενο που βρέθηκε σε ένα από τα σημειωματάρια του Λεονάρντο ντα Βίντσι.

  

  Μαζεύοντας σκόρπιες περιγραφές του καλλιτέχνη και δείγματα από άλλα έργα που αποδίδονται σε έναν βαθμό στον Λεονάρντο ντα Βίντσι, ορισμένοι ιστορικοί τέχνης καταλήγουν στο συμπέρασμα πως ο «Άνθρωπος του Βιτρούβιου» ίσως και να πρόκειται για αυτοπροσωπογραφία του, ενώ το σώμα δεν είναι παρά μια επιμελημένη απεικόνιση μιας τέλειας ανδρικής φόρμας που σχεδιάστηκε βασισμένη σε μαθηματικούς υπολογισμούς από μετρήσεις που έκανε ο ίδιος, δουλεύοντας με διάφορα σώματα.

  Με χρήση υψηλής τεχνολογίας, ερευνητές του West Point επιβεβαίωσαν πως οι μετρήσεις του ντα Βίντσι δεν είχαν μεγάλη απόκλιση από τα αποτελέσματα της δικής τους έρευνας. Ακόμη, έλαβαν υπόψη πως οι αναλογίες του ιδανικού σώματος δεν ταυτοποιούνται απόλυτα με τα σημερινά ιδανικά, για να καταλήξουν σε συμπεράσματα που επιβεβαιώνουν τον καλλιτέχνη.

  «Παρά τα διαφορετικά δείγματα και μεθόδους υπολογισμού, το ιδανικό ανθρώπινο σώμα του Λεονάρντο ντα Βίντσι και οι αναλογίες που ελήφθησαν με σύγχρονες μετρήσεις ήταν παρόμοιες».

         -Diana Thomas, West Point, Νέα Υόρκη

  Ο Λεονάρντο δεν αναγνώρισε καμία διαίρεση μεταξύ τέχνης και επιστήμης. Ενώ για πολλούς θεωρείται μυστικιστική εικόνα, οι μαθηματικές αναλογίες τον 15^ο αιώνα είναι επιτεύγματα που οδήγησαν στην Ιταλική Αναγέννηση, με την ιδέα της «λογικής που διέπει την μορφή» και πως «το σώμα βασίζεται σε μετρούμενα διαστήματα» να γίνεται το θεμελιώδες ζήτημα.

  Σήμερα, το πρωτότυπο σκίτσο σπάνια εμφανίζεται στο κοινό, ενώ κατά κύριο λόγο διατηρείται κλειδωμένο στο Gallerie dell’Accademia της Βενετίας, καθώς είναι ιδιαίτερα εύθραυστο και απαιτεί περιβάλλον ελεγχόμενο από φως και θερμοκρασία για να αποφευχθεί η φθορά.

  Ο «Άνθρωπος του Βιτρούβιου» χρονολογείται ανάμεσα στα 1487 και 1492. Πιθανολογείται πως το έργο πρόκειται για συνεργασία του ντα Βίντσι με τον καλό του φίλο και συνάδελφο Τζιάκομο ντε Φαρράρα (πλήρες όνομα Giacomo Andrea de Ferrara). Λέγεται πως οι δύο αντάλλαζαν απόψεις σχετικά με τις μετρήσεις και την ιδεολογία που κυριαρχεί, χωρίς καμία αντιπαλότητα ανάμεσά τους. Ακόμη, όμως, και αν αυτή η θεωρία είναι λανθασμένη, το σίγουρο είναι πως ήταν η προσωπική δουλειά του ντα Βίντσι, που τελειοποίησε τα ελαττώματα όσον αφορά την τελική εκτέλεση, στην οποία ο Φαρράρα απέτυχε.

  ---

  ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Vitruvian man, web.archive.org, διαθέσιμο εδώ
• The History and Influence of Da Vinci’s Vitruvian Man, artandobject.com, διαθέσιμο εδώ
• Symmetry and Proportion in Design, thoughtco.com, διαθέσιμο εδώ
• Leonardo’s Vitruvian Man, hekint.org, διαθέσιμο εδώ
• The Significance of Leonardo da Vinci’s Famous “Vitruvian Man” Drawing, mymodernmet.com, διαθέσιμο εδώ
• THE SECRET BEHIND THE VITRUVIAN MAN, healthyally.com, διαθέσιμο εδώ
• Diana M. Thomas, D. G. (2020, Ιούνιος 09). Revisiting Leonardo da Vinci’s Vitruvian Man Using Contemporary Measurements. Journal of the American Medical Association , σσ. 2342-3.
• Dickens, E. (2005). The Da Vinci Notebooks. Great Britain: Profile Books Ltd.
• Keele KD. The «Anatomia naturale» of Leonardo daVinci. Yale Journal of Biology and Medicine, New Haven 1979 52: 363-409
• Toledo-Pereyra LH. Leonardo da Vinci: The father of the symmetry, Journal of Investigative Surgery 200 15: 5: 247-249