Της Αγγελικής Μοντεσάντου,
Το άρθρο 4 παρ. 5 του Συντάγματος, ορίζοντας ότι «οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη, ανάλογα με τις δυνάμεις τους» έχει αναγάγει σε συνταγματικό κανόνα την ισότητα ενώπιον των δημόσιων βαρών. Συνιστά δε, παράλληλα, και διάταξη στην οποία θεμελιώνεται η αποζημιωτική ευθύνη του Δημοσίου από πράξεις (παράνομες ή νόμιμες) των οργάνων του, που προκαλούν ζημία.
Η ισότητα ενώπιον των δημόσιων βαρών επιτάσσει και την αποκατάσταση της ζημίας που κάποιος υφίσταται από την δράση των οργάνων του Κράτους χάριν δημοσίου συμφέροντος, όταν η δράση αυτή δεν είναι σύννομη ή όταν είναι μεν νόμιμη αλλά προκαλεί βλάβη ιδιαίτερη και σπουδαία, σε βαθμό που να υπερβαίνει τα όρια τα οποία είναι κατά το Σύνταγμα ανεκτά, προκειμένου να εξυπηρετηθεί ο σκοπός δημοσίου συμφέροντος στον οποίο αποβλέπει η δράση, σύμφωνα με την οικεία νομοθεσία. Η αποκατάσταση τέτοιας ζημίας είναι δυνατή σε περίπτωση δράσεως οποιουδήποτε οργάνου του Κράτους, άρα κι εκείνης των οργάνων, τα οποία είναι ενταγμένα στην δικαστική λειτουργία.
Αποκλεισμός της αστικής ευθύνης του Δημοσίου στην τελευταία περίπτωση δεν συνάγεται από την περί αγωγών κακοδικίας διάταξη του άρθρου 99 του Συντάγματος, καθώς η προσωπική ευθύνη του οργάνου του Δημοσίου δεν αποκλείει αναγκαίως την ευθύνη του τελευταίου. Σκοπός της διάταξης αυτής είναι η διατήρηση του κύρους της δικαιοσύνης, με ανάθεση σε ειδικό δικαστήριο της διαγνώσεως της προσωπικής ευθύνης των δικαστικών λειτουργών από την άσκηση των καθηκόντων τους. Επομένως, κατά το Σύνταγμα, επιβάλλεται στον νομοθέτη να ορίζει τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες αποκαθίσταται η ζημία που προκαλείται από την δράση οποιουδήποτε κρατικού οργάνου, λαμβάνοντας υπόψη το συνταγματικώς ορισμένο έργο των τριών λειτουργιών του Κράτους.
Το άρθρο 105 ΕισΝΑΚ, ορίζοντας ως προϋπόθεση για την ευθύνη του Δημοσίου προς αποζημίωση τον παράνομο χαρακτήρα της ζημιογόνου πράξεως ή παραλείψεως έχει ευθεία εφαρμογή στην περίπτωση ζημιογόνας πράξεως της νομοθετικής εξουσίας (νομοθέτηση ή παράλειψη νομοθετήσεως αντικείμενη σε κανόνες δικαίου υπέρτερης τυπικής ισχύος) και της εκτελεστικής εξουσίας κατά την εφαρμογή του νόμου στην ατομική περίπτωση (παράβαση της αρχής της νομιμότητας).
Η διάταξη αυτή δεν αναφέρεται ευθέως σε ζημιογόνες πράξεις των οργάνων της δικαστικής λειτουργίας, διότι ευθύνη του Δημοσίου προς αποζημίωση λόγω εσφαλμένης ερμηνείας του νόμου ή εσφαλμένης εκτιμήσεως των πραγμάτων από δικαστικό λειτουργό δεν είναι συμβατή με την φύση του δικαστικού έργου. Το Σύνταγμα εγγυάται στον δικαστικό λειτουργό την προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία του (άρθρα 8, 20 παρ. 1 και 25 παρ. 1 εδάφιο 2 του Συντάγματος).
Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπ’ όψιν τη φύση του δικαστικού έργου, μόνο πρόδηλο σφάλμα του δικαστή μπορεί να επισύρει ευθύνη του Δημοσίου προς αποζημίωση. Το Σύνταγμα δεν ανέχεται να παραμένουν αναποζημίωτες ζημίες που κάποιος υφίσταται από ενέργειες οποιουδήποτε κρατικού οργάνου και μέχρις ότου ο νομοθέτης ρυθμίσει την ευθύνη του Δημοσίου από πράξεις οργάνων της δικαστικής λειτουργίας, το άρθρο 105 ΕισΝΑΚ εφαρμόζεται αναλογικά σε περίπτωση προκλήσεως ζημιάς, η οποία μπορεί να αποδοθεί μόνο σε πρόδηλο σφάλμα των δικαστικών λειτουργών. Ο πρόδηλος χαρακτήρας του σφάλματος της κρίσεως οργάνου της δικαστικής λειτουργίας κρίνεται ad hoc. Προκύπτει από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης περίπτωσης βάσει των οποίων η δικαστική πλάνη καθίσταται συγγνωστή ή όχι.
Η ιστορική απόφαση επί της υπόθεση «Kannabishop» (ΟλΣτΕ 1501/2014) συνιστά την ρητή αναγνώριση της ευθύνης του Δημοσίου από ζημιογόνες πράξεις των οργάνων του αλλά και των οργάνων της δικαστικής λειτουργίας, όχι μόνο παράνομες (105 ΕισΝΑΚ) αλλά και νόμιμες πράξεις. Το Συμβούλιο της Επικρατείας, έχοντας επηρεαστεί από τη νομολογία του ΔΕΚ (C-224/01 Gerhard Köbler κατά Republik Österreich), αναγνώρισε την αρχή της αποζημιωτικής ευθύνης του Δημοσίου από ζημιογόνες αποφάσεις των δικαστικών οργάνων και έθεσε τις προϋποθέσεις θεμελίωσής της. Ανεξαρτήτως της αποζημίωσης για την περιουσιακή ζημία, το δικαστήριο μπορεί να επιδικάσει εύλογη, κατά την κρίση του, χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης, κατ’ ανάλογη εφαρμογή της διάταξης του άρθρου 932 ΑΚ.
Ειδικότερα, όσον αφορά την υπόθεση «Kannabishop», το 1998 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα σύσκεψη αρμόδιων κρατικών φορέων που είχε ως αντικείμενο τον κρατικό συντονισμό για την αντιμετώπιση του προβλήματος εισαγωγής και κυκλοφορίας στην Ελλάδα προϊόντων που περιείχαν συστατικά από κάνναβη και έφεραν ενδείξεις με τις οποίες προβαλλόταν η κάνναβη με έντονο τρόπο (πχ. απεικόνιση κάνναβης στην συσκευασία). Στην σύσκεψη αυτή επισημάνθηκε ότι, εφόσον το ποσοστό της επίμαχης ουσίας ήταν αμελητέο, το πρόβλημα αφορούσε τη διαφήμιση της κάνναβης μέσω των προϊόντων αυτών και ότι η εισαγωγή και το εμπόριο τέτοιων προϊόντων συνιστούσε πρόκληση και παρακίνηση για χρήση και διαφήμιση ναρκωτικών κατά παράβαση του νόμου 1729/1987.
Έτσι, αποφασίστηκε ότι τα εν λόγω προϊόντα δεν έπρεπε να φέρουν ενδείξεις σχετικές με το φυτό της κάνναβης και ονομασία ίδια ή παραπλήσια, ανεξαρτήτως αν ανιχνευόταν σε αυτά η ναρκωτική ουσία. Ο ιδιοκτήτης, λοιπόν, του «Kannabishop» συνελήφθη από τις διωκτικές αρχές, παραπέμφθηκε από τον εισαγγελέα στον τακτικό ανακριτή και τα εμπορεύματα κατασχέθηκαν. Κατά την ποινική διαδικασία, αθωώθηκε με το σκεπτικό ότι «ο διακριτικός τίτλος “Kannabishop” και η απεικόνιση πεντάφυλλου ή επτάφυλλου μίσχου κάνναβης δεν συνιστούσαν ευθεία ή συγκαλυμμένη και έντεχνη διαφήμιση της χρήσεως ναρκωτικών ουσιών ή πρόκληση σε παράνομη χρήση τους». Το Γενικό Χημείο του Κράτους, επίσης, αποφάνθηκε ότι τα προϊόντα που κατασχέθηκαν «είτε δεν περιείχαν την ναρκωτική ουσία της τετραϋδροκανναβινόλης είτε την περιείχαν σε ελάχιστο βαθμό, χωρίς να είναι εφικτή η ανάκτησή της ή απομόνωσή της».
Ο καταστηματάρχης εύλογα απευθύνθηκε στην διοικητική δικαιοσύνη ζητώντας αποζημίωση από το Δημόσιο για την αξία των εμπορευμάτων και για ηθική βλάβη. Το Διοικητικό Πρωτοδικείο απέρριψε την αγωγή του. Το Διοικητικό Εφετείο, όμως, στη συνέχεια, επιδίκασε χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης το ποσό των 14.673,51 ευρώ. Η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας με την απόφαση 1501/2014 πέραν τυχόν ευθύνης των αστυνομικών οργάνων, δεν αποκλείει την ύπαρξη ευθύνης του εισαγγελικού λειτουργού που έδωσε τη σχετική παραγγελία στα αστυνομικά όργανα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Α. Αργυρός, Πρόδηλο σφάλμα του δικαστικού λειτουργού επισύρει ευθύνη του Δημοσίου προς αποζημίωση του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ, Ελληνική Δικαιοσύνη, 3 (2020)
- Ολόκληρη η απόφαση διαθέσιμη εδώ
