Της Ελένης-Μαρίας Παναγή,
Μία από τις θεμελιώδεις αρχές, που διέπουν την ακροαματική διαδικασία των ελληνικών δικαστηρίων, ήδη, από τα χρόνια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και του Διαφωτισμού μέχρι και σήμερα, είναι η αρχή της δημοσιότητας. Η έννοια της δημοσιότητας έγκειται στη δυνατότητα κάθε πολίτη να εισέρχεται, όποτε το επιθυμεί, στη δικαστική αίθουσα και να παρακολουθεί με τις δικές του αισθήσεις τη διαδικασία στο ακροατήριο. Το ισχύον Σύνταγμα κατοχυρώνει ρητά την αρχή της δημοσιότητας στο άρθρο 93 παρ.2 ορίζοντας, ειδικότερα, ότι «οι συνεδριάσεις κάθε δικαστηρίου είναι δημόσιες», ενώ σε άμεση συνάφεια τελούν το άρθρο 329 παρ.1 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας (ΚΠΔ) επισημαίνοντας ότι «η συζήτηση στο ακροατήριο γίνεται δημόσια σε όλα τα ποινικά δικαστήρια και επιτρέπεται στον καθένα να παρακολουθεί ανεμπόδιστα τις συνεδριάσεις», καθώς και το άρθρο 113 παρ.1 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας (ΚΠολΔικ), ορίζοντας πως «οι συνεδριάσεις των πολιτικών δικαστηρίων γίνονται δημόσια».
Η αρχή της δημοσιότητας είναι υψίστης σημασίας για την εμπέδωση του αισθήματος δικαίου, κάτι που αποδεικνύεται από το γεγονός της κατοχύρωσής της από πληθώρα ξένων νομοθεσιών. Μέσω της συνεχούς παρουσίας ακροατών στη δικαστική αίθουσα, εξασφαλίζεται η αμεροληψία και η αντικειμενικότητα των δικαστικών κρίσεων, ενώ, παράλληλα εντείνεται και η εμπιστοσύνη των παρευρισκόμενων πολιτών απέναντι στα δικαστικά όργανα, καθώς αντιλαμβάνονται «ιδίοις όμμασι» ότι οι δικαστικές αποφάσεις εκδίδονται κατόπιν μιας οργανωμένης διαδικασίας, που πληροί αυξημένες εγγυήσεις διαφάνειας, χωρίς να παρουσιάζει το παραμικρό ίχνος δικαστικής διαφθοράς και εξευτελιστικής μεταχείρισης των διαδίκων.
Μήπως, όμως, αυτή η διαρκής παρουσία κοινού στη δικαστική αίθουσα, πέραν των προαναφερθέντων πλεονεκτημάτων της, είναι ικανή να «τραυματίσει» ψυχικά τον κατηγορούμενο ή το θύμα, αφήνοντάς του μια «ουλή» ντροπής που θα τον συνοδεύει εφ’ όρου ζωής; Και, ίσως, ο παραλληλισμός αυτός να έχει έναν έντονα δραματικό χαρακτήρα αλλά, στην πραγματικότητα, η δόση του δράματος για τους διαδίκους πιθανότατα να είναι ακόμη μεγαλύτερη. Είναι γεγονός ότι η μεγάλη έκταση της ηθικής εξουθένωσης και της ψυχικής δοκιμασίας που βιώνουν οι διάδικοι κάποιων υποθέσεων μπροστά στα διερευνητικά μάτια του κοινού δικαιολογεί την θέσπιση κάποιων ορίων στην αρχή της λαϊκής δημοσιότητας. Τα όρια αυτά σκιαγραφούνται από το άρθρο 93 παρ.2 του Συντάγματός μας, καθώς και από το άρθρο 330 παρ.1 του ΚΠΔ και το άρθρο 114 του ΚΠολΔικ. Στις διατάξεις αυτές προβλέπονται περιοριστικά δύο περιπτώσεις διεξαγωγής της δίκης κεκλεισμένων των θυρών και, συνεπώς, αποκλεισμού εφαρμογής της αρχής της δημοσιότητας, όταν, ειδικότερα, η δημοσιότητα είναι επιβλαβής για τα χρηστά ήθη και όταν συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων. Η απόφαση, πάντως, με την οποία διατάσσεται το κλείσιμο των θυρών πρέπει να είναι αιτιολογημένη επισημαίνοντας με σαφήνεια τους λόγους του κλεισίματος και να απαγγέλλεται σε δημόσια συνεδρίαση (άρθρο 93 παρ.3 Σ).
Όσον αφορά την προσβολή των χρηστών ηθών, η δημοσιότητα αποκλείεται, όταν είναι ικανή να προσβάλλει τις εκάστοτε αντιλήψεις περί ηθικής που επικρατούν σε μια κοινωνία και, κυρίως, όταν προσβάλλεται η δημόσια αιδώς. Ιδίως η δημοσιότητα αποκλείεται, εφόσον πιθανολογείται η αποκάλυψη μυστικών του κράτους ή απειλείται η δημόσια τάξη, όταν, λόγου χάρη, ελλοχεύει ο κίνδυνος πρόκλησης κοινωνικών ταραχών ή απομίμησης μιας ιδιαίτερα επαχθούς μεθόδου τέλεσης ενός εγκλήματος από μέλη του κοινωνικού συνόλου. Όσον αφορά την προστασία του ιδιωτικού βίου των διαδίκων, οι πόρτες του δικαστηρίου πρέπει να σφραγίζονται, όταν υπάρχει κίνδυνος διαρροής μυστικών της προσωπικής και οικογενειακής τους ζωής. Και μπορεί μεν κάποιος να προβάλλει ως ισχυρισμό περί μη κλεισίματος των δικαστικών θυρών το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμά του στην πληροφόρησή (άρθρο 5Α Σ) για γεγονότα αφορώντα τον χώρο της δικαιοσύνης αλλά τροχοπέδη στην επιβίωση αυτού του επιχειρήματος συνιστά το δικαίωμα του διαδίκου για προστασία της προσωπικότητάς του (άρθρο 5 Σ) και απόκρυψη του ιδιωτικού του βίου (άρθρο 9 Σ), το οποίο κατόπιν σταθμίσεώς του με το προαναφερθέν δικαίωμα του άρθρου 5Α Σ αναδεικνύεται ως άξιο μεγαλύτερης προστασίας.
Πάντως, ιδιαίτερη περίπτωση σφραγίσματος των θυρών συνιστούν οι δίκες ανηλίκων κατά το άρθρο 329 παρ.2 του ΚΠΔ, με σκοπό την προστασία της ευαίσθητης και ψυχολογικά εύθραυστης προσωπικότητάς τους. Οι ανήλικοι, δράστες ή θύματα, προς διαφύλαξη της αθωότητάς τους, δεν πρέπει να δοκιμάζονται ψυχολογικά εμφανιζόμενοι ενώπιον δεκάδων ακροατών εισπράττοντας, έτσι, τον οίκτο τους και βιώνοντας την τραγικότητα των στιγμών που εκτυλίσσονται στα δικαστήρια. Γι’ αυτό το λόγο, τα μόνα άτομα που δικαιούνται να παραβρεθούν στις δίκες ανηλίκων, πλην των ιδίων και των συνηγόρων τους, είναι οι γονείς ή οι ασκούντες τη γονική μέριμνα ή οι επίτροποί τους. Ειδικά στις δίκες εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας και οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής, που αφορούν είτε ανήλικα είτε ενήλικα θύματα, κρίνεται απαραίτητη η διεξαγωγή της δίκης κεκλεισμένων των θυρών αφενός ενόψει του επικείμενου δισταγμού των θυμάτων να περιγράψουν μπροστά σε πλήθος ακροατών τις απεχθείς στιγμές που έζησαν κατά τη διάρκεια της κακοποίησής τους και αφετέρου λόγω του υψηλού βαθμού του διασυρμού που θα βιώσουν νιώθοντας τα βλέμματα των παρευρισκόμενων «καρφωμένα» πάνω τους.
Αξιοσημείωτο, τέλος, είναι ότι και σε διεθνές επίπεδο η αρχή της δημοσιότητας απολαμβάνει αυξημένης προστασίας μέσω του άρθρου 6 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), το οποίο κατοχυρώνει το δικαίωμα σε μια δίκαιη δίκη προβλέποντας, ειδικότερα, πως «παν πρόσωπο έχει δικαίωμα όπως η υπόθεσίς του δικασθή δικαίως, δημοσία και εντός λογικής προθεσμίας υπό ανεξαρτήτου και αμερολήπτου δικαστηρίου» απαγορεύοντας, ωστόσο, την είσοδο πολιτών στο δικαστήριο σε όλο ή μέρος της διάρκειας της δίκης, όταν τούτο ενδείκνυται από τα συμφέροντα των ανηλίκων ή από την ανάγκη προστασίας της ιδιωτικής ζωής των διαδίκων.
Τα προβλεπόμενα στο άρθρο αυτό ζητήματα έτυχαν εξέτασης στην απόφαση του ΕΔΔΑ «Mraović κατά Κροατίας». Κατά τα πραγματικά περιστατικά αυτής της υπόθεσης, ο Josip Mraović, υπήκοος Κροατίας, καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης τριών ετών για διάπραξη βιασμού σε βάρος νεαρής παίκτριας καλαθοσφαίρισης. Πριν την πραγματοποίηση της ακροαματικής διαδικασίας, ο Κροάτης αιτήθηκε την διεξαγωγή της δίκης παρουσία κοινού, προκειμένου να εξασφαλιστεί ο αμερόληπτος χαρακτήρας των δικαστικών αποφάσεων, επικαλούμενος το δικαίωμα σε δημόσια ακρόασή του. Ωστόσο, το εθνικό δικαστήριο δεν έκανε δεκτό το αίτημά του και διέταξε το κλείσιμο των θυρών, για να προστατευτεί η ιδιωτική ζωή του θύματος. Επόμενος σταθμός ήταν το ΕΔΔΑ, ενώπιον του οποίου προσέφυγε ο Κροάτης επικαλούμενος ότι τα εθνικά δικαστήρια δεν είχαν λάβει υπόψη τους το δικαίωμά του σε δίκαιη και αμερόληπτη δίκη (άρθρο 6 ΕΣΔΑ). Το δικαστήριο του Στρασβούργου στις 14-05-2020, απεφάνθη πως παρά την εκτεταμένη δημοσιότητα, που είχε λάβει η υπόθεση ενόψει της οικειοθελούς παραχώρησης συνέντευξης εκ μέρους της παθούσας, το κλείσιμο των θυρών ήταν επιβεβλημένο, προκειμένου να αποφευχθεί αφενός το ενδεχόμενο δεύτερης δημόσιας θυματοποίησής της αφετέρου ο ψυχικός της στιγματισμός ενόψει της ενδεχόμενης δημόσιας αποκάλυψης ευαίσθητων πληροφοριών σχετικά με τις πιο προσωπικές πτυχές της ζωής της. Εν ολίγοις, το ΕΔΔΑ έκρινε πως το εθνικό δικαστήριο της Κροατίας ορθά έπραξε, διατάσσοντας τη διεξαγωγή της δίκης κεκλεισμένων των θυρών, και ότι δεν παραβίασε, έτσι, το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη (άρθρο 6 ΕΣΔΑ) του Κροάτη προσφεύγοντος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ποινική δικονομία- Άλκης Β. Καραγιαννόπουλος, 16η έκδοση, Αθήνα 2020
- Θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης, Νικόλαος Κ. Ανδρουλάκης, Εκδόσεις Π.Ν.Σάκκουλας, 5η έκδοση, Αθήνα 2020
- Η νομολογία διαθέσιμη εδώ
