Της Αναστασίας Τράκα,
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, γνωστός και ως ο Μεγάλος πόλεμος ή ο πόλεμος των χαρακωμάτων, αποτελεί τη μεγαλύτερη, μαζικότερη και πιο πολύνεκρη πολεμική αναμέτρηση που γνώρισε ο κόσμος στις αρχές του 20ου αιώνα, πριν το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ανθρωπότητα δεν είχε έρθει ξανά αντιμέτωπη με έναν τόσο καταστροφικό πόλεμο, από άποψη υλικών καταστροφών αλλά και του τεράστιου αριθμού σε ανθρώπινες απώλειες. Είναι αξιοσημείωτο ότι νέες τεχνολογίες ανακαλύφθηκαν κατά τη διάρκειά του με σκοπό την ολοκληρωτική καταστροφή του αντιπάλου, γι’ αυτό χαρακτηρίζεται και ως ολοκληρωτικός πόλεμος. Τα αίτια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου δεν μπορούν να εξεταστούν μεμονωμένα, καθώς κάτι τέτοιο θα ήταν απλουστευτικό, αλλά αντίθετα πρέπει να αναζητηθούν στους ευρύτερους παράγοντες με σχέσεις αλληλεπίδρασης. Οι παράγοντες αυτοί συνέβαλαν από κοινού στο τεταμένο κλίμα που επικράτησε το 1914 και εξηγούνται με βάση τα γεγονότα που συνέβησαν το προηγούμενο χρονικό διάστημα.
Κυρίαρχη άποψη, που επικρατούσε για αρκετά χρόνια, ήταν αυτή που υποστήριζε ότι ο πόλεμος ήταν το αποτέλεσμα της «παλαιάς διπλωματίας» και του συστήματος των συμμαχιών που είχε δημιουργήσει ο Μπίσμαρκ, επακόλουθο, δηλαδή, συγκυριακών γεγονότων πάνω σε ένα «καμβά» σχέσεων που προϋπήρχαν. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ιστορικοί συνέδεσαν τον Α΄ Παγκόσμιο με τη συνειδητή προσπάθεια των κυβερνήσεων να αποσπάσουν την προσοχή του λαού από τα εσωτερικά προβλήματα και να στραφούν σε μια γραμμή δυναμικής εξωτερικής πολιτικής με ιμπεριαλιστικές προεκτάσεις, ενώ για το μεγαλύτερο μέρος της Αριστεράς ο πόλεμος ήταν αποτέλεσμα του καπιταλισμού. Πιο συγκεκριμένα, ως πρώτο αίτιο μπορεί να θεωρηθεί ο ανταγωνισμός Γερμανίας και Βρετανίας, από το 1890, για αποικιακής φύσεως θέματα και ο ναυτικός ανταγωνισμός, λόγω της μεγάλης ανάπτυξης του γερμανικού πολεμικού ναυτικού.
Επίσης, τα αίτια ήταν και οικονομικής φύσεως. Αυτό σημαίνει ότι οι ρυθμοί παραγωγής γερμανικών βιομηχανικών προϊόντων και σε νέους τομείς ήταν ιδιαίτερα υψηλοί και υπήρχε μεγάλη ανάγκη για εύρεση νέων αγορών. Αυτό δημιουργούσε μεγάλη ανασφάλεια στη Βρετανία. Ωστόσο, σε αυτή τη φάση δεν υπήρξε ακόμα ουσιαστική ανατροπή δυνάμεων στον οικονομικό τομέα. Ένα άλλο αίτιο σε μικρότερο βαθμό ήταν τα αποικιακά ζητήματα, τα οποία, όμως, είχαν λυθεί σε ένα μέρος τους, καθώς οι Μεγάλες Δυνάμεις επέτρεψαν στη Γερμανία επί Γουλιέλμου Β΄ να δημιουργήσει τις δικές της αποικίες και μάλιστα να εισέλθει οικονομικά, κυρίως στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρόλα αυτά κάποια ζητήματα εκκρεμούσαν, όπως π.χ. η κρίση του Μαρόκου.
Μείζον αίτιο αποτελούσε το ζήτημα της Αλσατίας και της Λωρραίνης, δύο περιοχών βόρεια της Γαλλίας που τις διεκδικούσαν μετά τον γαλλοπρωσικό πόλεμο (1871) τόσο η Γαλλία όσο και η Γερμανία και ήταν στην ουσία το μήλον της έριδος. Το χρονικό διάστημα, όμως, πριν το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι τόνοι ανάμεσα στις δύο χώρες είχαν πέσει ορατά, διότι στην εξουσία βρίσκονταν οι μεταρρυθμιστές, που επεδίωκαν μεγαλύτερη αυτονομία, χωρίς όμως την αποτίναξη των Γερμανών. Ένας άλλος λόγος θεωρείται η γενικευμένη ένοπλη κατάσταση στην περιοχή των Βαλκανίων με τη Βοσνιακή κρίση (1908-1909), το κίνημα των Νεότουρκων, τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1913), τα θέματα των μειονοτήτων και την προβολή του δικαιώματος της εθνικής αυτοδιάθεσης μέσα στις αυτοκρατορίες. Αυτά τα γεγονότα στα Βαλκάνια δείχνουν πόσο εύθραυστη ήταν η ισορροπία στην περιοχή, αλλά και πόσο εύκολα μπορούσε η εκεί αστάθεια να ανατρέψει την ισορροπία ολόκληρης της Ευρώπης.
Ως σημαντικότερο αίτιο απ’ όλα μπορεί να θεωρηθεί (με κάθε επιφύλαξη, καθώς οι απόψεις των ιστορικών διίστανται) η αναβίωση του Αυστρο-ρωσικού παραδοσιακού ανταγωνισμού στην περιοχή των Βαλκανίων. Επί Μπίσμαρκ οι δύο δυνάμεις βρίσκονταν στην ίδια συμμαχία (Συνεννόηση των Τριών Αυτοκρατόρων) αλλά την περίοδο αυτή, που μελετάται, ανήκαν σε διαφορετικές συμμαχίες. Επομένως, η σύγκρουση τους θα ήταν διμερής, αλλά, λόγω και των συμμαχιών, θα συμμετείχαν και οι υπόλοιπες χώρες. Η Ρωσία σε αυτή τη χρονική στιγμή ανασυντάσσει τις δυνάμεις της, παρόλο που αντιμετωπίζει εσωτερικά προβλήματα. Η Αυστροουγγαρία κηρύσσει τον πόλεμο, όσο ακόμα η Ρωσία ανασυντάσσεται, με αφορμή τη δολοφονία του πρίγκιπα Φραγκίσκου Φερδινάνδου από έναν Σέρβο εθνικιστή στις 28 Ιουνίου του 1914.
Το γεγονός αυτό ωστόσο αυτό ήταν καθαρά συγκυριακό, καθώς υπήρχε γενικότερο κλίμα ανάφλεξης, κάτι που έκανε τις δυνάμεις να ενδυναμώσουν τους δεσμούς μεταξύ τους πολύ νωρίτερα αλλά και να ενισχύσουν, παράλληλα με εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα, τις ένοπλες δυνάμεις τους, ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα. Παραδείγματος χάριν, η Γερμανία αύξησε σε περίοδο ειρήνης τους ένοπλους άντρες της, ενώ η Γαλλία αύξησε τη στρατιωτική θητεία εν καιρώ ειρήνης από δύο σε τρία χρόνια. Γενικότερα, γίνεται φανερό ότι υπήρχαν οργανωμένες προετοιμασίες πολέμου παρά τις προσπάθειες αποτροπής του.
Συνοπτικά μόνο θα επισημανθούν οι δύο συμμαχίες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Από τη μια πλευρά βρισκόταν η Τριπλή συμμαχία με τη Γερμανία, την Αυστροουγγαρία, την Οθωμανική αυτοκρατορία και τη Βουλγαρία, και από την άλλη η Αντάντ ή Τριπλή Συνεννόηση με τη Γαλλία, τη Βρετανία, τη Ρωσία και αργότερα με την Ιταλία και τις ΗΠΑ. Στις 28 Ιουλίου η Αυστροουγγαρία επιτέθηκε στο Βελιγράδι. Ακολούθησε η παρέμβαση της Ρωσίας με σκοπό την προστασία των Βαλκανικών διεκδικήσεών της και αργότερα, στις 3 Αυγούστου, επακόλουθο υπήρξε η κήρυξη πολέμου της Γερμανίας κατά της Γαλλίας.
Γενικότερα, υπήρχε έντονα η αίσθηση ότι ο πόλεμος θα τελείωνε σύντομα και ότι οι χώρες μέσω αυτής της σύντομης στρατιωτικής επιχείρησης θα ήταν εφικτό να διευθετήσουν τις μεταξύ τους διαφορές, αποκομίζοντας, φυσικά, και εδαφικά ή οικονομικά κέρδη. Πάρα τις διπλωματικές προσπάθειες των τελευταίων ημερών του Ιουλίου του 1914, ο πόλεμος φάνηκε να είναι η μόνη λύση. Η μακρά ένοπλη σύγκρουση άλλαξε τις ισορροπίες της παλαιάς Ευρώπης και ανέτρεψε τα δεδομένα, που προϋπήρχαν στον οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, και εδαφικό τομέα. Αυτή η δυναμική διαδικασία μετασχηματισμού συνέχισε να υφίσταται μέχρι και το τέλος του Ψυχρού πολέμου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- J. Joll, Η Ευρώπη 1870-1970, Θεσσαλονίκη, 2006, Βάνιας Σειρά ιστώρ.
- E. Burns, Ευρωπαϊκη ιστορια – ο δυτικός πολιτισμός, Θεσσαλονίκη, 2006, Επίκεντρο.
- Ζ. Τσιρπανλης, Η Ευρώπη και ο κόσμος 1814-1914, Θεσσαλονίκη, 1993, Βάνιας.
- A. Livesey, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, 2005.
