Του Τάσου Μοσχονά,
Στο εξώφυλλο του βιβλίου «Στο λυκόφως της μεταπολίτευσης» των εκδόσεων Επίκεντρο, εντοπίζεται υπότιτλος, που αναφέρει: «Κείμενα της συνταγματικής συγκυρίας. Πριν, κατά και μετά τα μνημόνια». Μπορεί, όντως, το βιβλίο να πραγματεύεται κυρίως ζητήματα συνυφασμένα με το Συνταγματικό Δίκαιο, καθώς και με τις πολυάριθμες συνταγματικές αναθεωρήσεις, αλλά αυτό δεν θα πρέπει να υποκρύψει μια παράλληλη αφήγηση: αυτή της Ελλάδας της μεταπολίτευσης και της εντυπωσιακής, παρά τις δυσκολίες και την κρίση, ανθεκτικότητας και προσαρμοστικότητας του Συντάγματος. Όλα αυτά αναπτύσσονται από την πένα του Αντώνη Μανιτάκη, ενός διακεκριμένου ακαδημαϊκού της νομικής επιστήμης.
Ο Αντώνης Μανιτάκης είναι μια μεγάλη φυσιογνωμία του νομικού κόσμου. Για μεγάλη περίοδο της μεταπολίτευσης διετέλεσε υφηγητής και καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, διατηρώντας τον τίτλο του ομότιμου καθηγητή. Σήμερα, είναι Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας. Η πορεία του στον νομικό κόσμο αναγνωρίστηκε και με τον διορισμό του σε δύο υπηρεσιακές κυβερνήσεις ως Υπουργός Εσωτερικών (2012 και 2015), ενώ το 2012-13 διετέλεσε Υπουργός Διοικητικής Μεταρρύθμισης.
Η οπτική γωνία του συνταγματολόγου, σύμφωνα με τον συγγραφέα στον πρόλογο, είναι αναπόφευκτη. Η κριτική ματιά σε γεγονότα με άξονα την ανεξάρτητη επιστημονική γνώμη και την υπεράσπιση της συνταγματικής νομιμότητας δεν μπορεί παρά να διέπει το έργο του, συνεχίζοντας, όπως αναφέρει, μια μακρά παράδοση ακαδημαϊκών. Το περιεχόμενο του βιβλίου, βέβαια, δεν περιορίζεται σε νομικές αναλύσεις. Ο Μανιτάκης, σε έξι διακριτές ενότητες, παραθέτει από ελαφρώς επεξεργασμένα άρθρα του, που δημοσιεύτηκαν στον ημερήσιο Τύπο, μέχρι και αδημοσίευτες μελέτες.
Κοινός άξονας και των 42 αυτών κειμένων; Το ότι θίγουν σε βάθος θέματα που απασχόλησαν την Ελλάδα σε μια μεγάλη περίοδο της ύστερης μεταπολίτευσης. Κάθε εποχή (μέσα δεκαετίας 1990 – σήμερα) στα κείμενα του Μανιτάκη «φωτίζεται» διακριτά, με τους ξεχωριστούς της προβληματισμούς και την επικαιρότητά της στο επίκεντρο, χωρίς, βέβαια, να λείπει και ο πάγιος προβληματισμός για τη διαχρονική φιλοσοφία που διέπει την ελληνική πολιτική ζωή. Η ελπίδα της «μετα-μεταπολίτευσης» και το χτίσιμο ενός υγιούς πολιτικού μέλλοντος φαίνεται πως θα διέλθουν από τον Ευρωπαϊκό και διεθνή χώρο, και, κυρίως, από έναν βαθύ διάλογο, για τον οποίο η χώρα μας ίσως ακόμα να είναι ανέτοιμη. Ας δούμε, όμως, τις ενότητες του βιβλίου λίγο πιο αναλυτικά!
Στην πρώτη ενότητα, με τίτλο «Η προϊούσα παρακμή της μεταπολίτευσης», παρατίθενται κείμενα που πραγματεύονται την πολυετή οικονομική κρίση, που ξεκίνησε το 2008 και οδήγησε στα μνημόνια. Ο Μανιτάκης, σε μια πληθώρα άρθρων, δεν διστάζει από το πρώτο κιόλας άρθρο να κατονομάσει τους ανασταλτικούς για την ανάπτυξη παράγοντες: αριστεροδεξιός λαϊκισμός, ναρκοθέτηση εθνικής συνεννόησης, κρίση θεσμών, ανεπιτυχείς μεταρρυθμίσεις που αρνούνται να αναγνωρίσουν τις παγκόσμιες πολιτικοοικονομικές μεταβολές. Μια φράση μού έμεινε χαρακτηριστικά: «Mια νέα εποχή αναδυόταν και εμείς περί άλλα τυρβάζαμε». Ο Μανιτάκης στηλιτεύει τον παλαιοκομματισμό, τη συνεχή εξαγγελία δρακόντειων, αλλά εν τέλει ανεφάρμοστων νόμων, τον φαύλο κύκλο εθισμού στα σκάνδαλα και τον ευτελισμό θεσμών, όπως το Κοινοβούλιο. Η έλλειψη προσαρμοστικότητας της Ελλάδας στο παγκόσμιο γίγνεσθαι γίνεται, με την κρίση, ολοένα και πιο αισθητή, και η ανάγκη για μια νέα θεώρηση κρίνεται πια απαραίτητη.
Η δεύτερη και αμιγώς νομική ενότητα, με τίτλο «Η ματαιοπονία των Αναθεωρήσεων απέναντι στη συνταγματική πραγματικότητα των άτυπων τροποποιήσεων του Συντάγματος», αναφέρεται στην εντυπωσιακή, παρά την κρίση, ανθεκτικότητα του Συντάγματος. Με την ενσωμάτωση διεθνούς και ευρωπαϊκής νομολογίας, το ελληνικό Σύνταγμα τροποποιείται αδήλως σε μια αβίαστη διαδικασία, που όμως εν τέλει το ενδυναμώνει. Παρά ταύτα, οι τελευταίες αναθεωρήσεις (1986, 2001, 2008, 2019) κινδυνεύουν να καταστήσουν την αναθεωρητική διαδικασία του σημαντικότερου νομικού κειμένου της χώρας ευτελή, καθώς, μέσα από τις κινήσεις εντυπωσιασμού, δημιουργήθηκε σχεδόν η εικόνα, ότι η αναθεώρηση είναι αυτοσκοπός – ενώ, κατά τον Μανιτάκη, οι μεγάλες αλλαγές, που υπόσχονταν αυτές οι αναθεωρήσεις, μπορούσαν και να επιτευχθούν με απλούς νόμους ή και άτυπες τροποποιήσεις.
Η τρίτη ενότητα του βιβλίου τιτλοφορείται «Βιοηθική και Σύνταγμα». Σε αυτήν ο Μανιτάκης θίγει, μεταξύ άλλων, ζητήματα ελευθερίας της έρευνας και των ορίων της, κάνοντας ειδική αναφορά στην ηθική ουδετερότητα του Συντάγματος. Με ανάπτυξη του νομικού πλαισίου διαδικασιών, όπως της τεχνητής και υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, αλλά και του ηθικά απαράδεκτου και καταδικαστέου της κλωνοποίησης, τίθεται, μεταξύ άλλων, ένας κεντρικός προβληματισμός ανάμεσα στην επιστημονική πρόοδο και τα όριά της και στον διάλογό της με την κοινωνική ηθική.
Στην τέταρτη ενότητα, με τίτλο «Θρησκεία και Σύνταγμα», αναδεικνύονται ζητήματα που ταλανίζουν τη χώρα μας για πολλές δεκαετίες. Μέσω κειμένων που αναλύουν τη σχέση εκκλησίας-κράτους, αλλά και που αναδεικνύουν τη συνταγματική ουδετερότητα στα θρησκευτικά θέματα, ο συγγραφέας αναφέρει την ανάγκη μιας σύγχρονης ερμηνείας της ελληνορθόδοξης ταυτότητας μέσα στο πλαίσιο μιας πλουραλιστικής κοινωνίας. Η χριστιανική ηθική πρέπει να έρθει σε διάλογο με το δίκαιο και με τα δικαιώματα του ανθρώπου, με βάση δημοκρατικές αρχές. Αναφέρεται χαρακτηριστικά το ζήτημα των ωρών διδασκαλίας των θρησκευτικών, που έθιξε η απόφαση του ΣτΕ το 1998, αλλά και το ζήτημα που είχε ανακύψει σχετικά με την πολιτιστική ή λατρευτική χρήση της ιστορικής Ροτόντας στη Θεσσαλονίκη.
Η επόμενη ενότητα, «Διάφορα άλλα συνταγματικά και μη», με πληθώρα αδημοσίευτων κειμένων, διευρύνει το πλαίσιο και πραγματεύεται ζητήματα ελευθερίας λόγου και απορρήτου. Ζητήματα, όπως γλωσσικές επιλογές του νομοθέτη, ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, αλλά και το μεγάλο ερώτημα «υπάρχει ρατσισμός σήμερα στην Ελλάδα;», αναλύονται ενδελεχώς. Η τελευταία ενότητα, με τίτλο «Ευρωπαϊκή ενοποίηση και Ευρωσύνταγμα», αναφέρει την επικράτηση της διακυβερνητικής μεθόδου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την ολοένα και μεταβαλλόμενη θεσμική παγκόσμια συνεργασία. Μπροστά στην ανάπτυξη και εν τέλει το ναυάγιο του Ευρωπαϊκού «Ευρωσυντάγματος», στα μέσα της δεκαετίας του 2000, ο Μανιτάκης επισημαίνει τη μεγάλη απόσταση που πρέπει να διανυθεί για την επίτευξη μιας Συνταγματικής Ευρώπης.
Τα κείμενα ολοκληρώνονται με ένα επίμετρο αποτελούμενο από δύο άρθρα, στα οποία ο συγγραφέας είναι ιδιαίτερα εξομολογητικός. Παρουσιάζοντας μια Ελλάδα στην οποία το ποινικά ανεύθυνο έχει απορροφήσει την ατομική ηθική και πολιτική ευθύνη, στηλιτεύει τη ροπή κομμάτων από όλους τους πολιτικούς χώρους στον εθνολαϊκισμό, που αποτελεί τροχοπέδη στην πρόοδο. Στο ύστατο κείμενο μιλά για τη χαμένη ταυτότητα της «ανανεωτικής αριστεράς», μιλώντας για την παρακμή του κόμματος της Δημοκρατικής Αριστεράς και εξαίροντας την προσωπικότητα του Σπύρου Λυκούδη, αναφέροντας, μάλιστα, πολιτικές δυνάμεις που στο όνομα της αριστεράς υιοθέτησαν άλλου είδους πολιτικές. Η ανάγκη ενός ισχυρού μεταρρυθμιστικού ρεύματος κρίνεται επιτακτική, ώστε επιτέλους να περάσουμε σε μια νέα Μεταπολίτευση, που θα διορθώσει τα κακώς κείμενα της πιο σταθερής, κατά τα άλλα, πολιτειακής περιόδου του ελληνικού κράτους.
Τα θέματα που παρουσιάζει ο Αντώνης Μανιτάκης στο βιβλίο είναι πολλά και η αλήθεια είναι πως, διαβάζοντάς τα, μας προβληματίζουν ιδιαίτερα. Τονίζοντας ξεχωριστά το ζήτημα της πολιτικής ευθύνης, η πένα του Μανιτάκη είναι διορατική, βαθιά δημοκρατική και πάντοτε με γνώμονα την πίστη στο Σύνταγμα. Με «οπλοστάσιο» τις νομικές του γνώσεις και το ακαδημαϊκό του υπόβαθρο, πλην, όμως, χωρίς να μιλά με μια «ξύλινη» νομική γλώσσα, ο Μανιτάκης καλεί σε δράση. Σε διάλογο και στην ανάγκη μιας νέας πολιτικής γλώσσας στην Ελλάδα, συμπεριληπτικής και τολμηρής, με βάση τις διαχρονικές συνταγματικές αρχές. Η επιτακτικότητα της δράσης διέπει σαν αίσθηση όλα τα κείμενα. Η έλευση της «μετα-μεταπολίτευσης» και ενός ελπιδοφόρου αύριο απαιτεί μακροχρόνιες διαδικασίες, συνεργασία και, κυρίως, ορθολογική κρίση. Και αυτό ακριβώς έρχεται να μας θυμίσει το παρόν βιβλίο. Γι’ αυτό και σας το προτείνουμε ανεπιφύλακτα!
