Διακήρυξη Balfour ή αλλιώς η επιβολή του δίκαιου του ισχυρού

Του Γιάννη Μπαλαμώτη,

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήδη από τα τέλη του 19^ου αιώνα είχε περάσει σε μια φάση παρατεταμένης παρακμής, με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις να θέτουν σε εφαρμογή τα σχέδιά τους, προκειμένου να επωφεληθούν από την χρόνια πάθηση του Μεγάλου Ασθενή. Η Γαλλία είχε ήδη καταλάβει την Αλγερία και την Τυνησία, η Μεγάλη Βρετανία, από το 1882, είχε υπό τον έλεγχό της την Αίγυπτο, ενώ η Ιταλία, από το 1912, ήλεγχε την Τρίπολη. Παράλληλα, στα Βαλκάνια, η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Σερβία και το Μαυροβούνιο μάχονταν για την ανεξαρτησία τους. Η σταδιακή παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οφειλόταν κατά κύριο λόγο στο ξεπερασμένο μοντέλο διοίκησης, που στηριζόταν αποκλειστικά σε ένα άτομο, τον Σουλτάνο, και την παντελή έλλειψη διάθεσης εκσυγχρονισμού του. Ταυτόχρονα, το μέγεθος της πολυεθνικής αυτοκρατορίας, η έλλειψη συνοχής και η άνθιση των εθνικιστικών κινημάτων σε διεθνές επίπεδο γεννούσε συνεχώς αναταραχές στο εσωτερικό της.

Στη Μέση Ανατολή, ο αραβικός εθνικισμός είχε κάνει αισθητή την παρουσία του, με κύριο στόχο την ανεξαρτησία από τον οθωμανικό ζυγό και τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου αραβικού κράτους. Είναι γεγονός ότι οι Άραβες, λόγω της κοινής θρησκείας, μοιράζονταν περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά με τους Οθωμανούς σε σχέση με τις υπόλοιπες εθνότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και επιπλέον είχαν ισχυρή παρουσία σε σημαντικές διοικητικές θέσεις. Η ευνοϊκή μεταχείριση που οι παραπάνω σχέσεις μπορούσαν να τους εξασφαλίσουν δεν μείωνε καθόλου την επιθυμία τους για ανεξαρτησία. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος αποτέλεσε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για αυτούς να εναντιωθούν στους Οθωμανούς και να την διεκδικήσουν. Προκειμένου, όμως, οι στόχοι τους να έχουν αξιώσεις και γνωρίζοντας ότι μόνοι τους δεν θα τα κατάφερναν, εκμεταλλεύτηκαν την προσέγγιση και τις «προσφορές» των Βρετανών. Στην μυστική αλληλογραφία μεταξύ του Sherif Hussein της Μέκκα και του Ύπατου Αρμοστή στην Αίγυπτο Sir Henry McMahon, το 1915, συμφωνήθηκε ότι οι Άραβες θα πολεμούσαν στο πλευρό των συμμαχικών δυνάμεων με αντάλλαγμα την συγκρότηση ενός ανεξάρτητου αραβικού κράτους μετά το τέλος του πολέμου. Ήταν ξεκάθαρο το μήνυμα του Sherif Hussein ότι το νέο αραβικό κράτος δεν θα περιελάβανε μονάχα την Hejaz, αλλά όλες τις αραβόφωνες περιοχές της Εγγύς Ανατολής, εννοώντας ουσιαστικά την Παλαιστίνη. Από την άλλη, η βρετανική πλευρά φάνηκε να αποδέχεται την αραβική πρόταση σχετικά με τα όρια του “νέου αραβικού κράτους”, με κάποιες μόνο εξαιρέσεις.

Ωστόσο, η Μεγάλη Βρετανία δεν συνέχισε να ενεργεί με βάση τις υποσχέσεις που είχε δώσει στους Άραβες και πριν ακόμα προλάβει να “στεγνώσει το μελάνι” της προηγούμενης συμφωνίας προχώρησε στη σύναψη μιας επόμενης, μυστικής, με την Γαλλία, το Μάρτιο του 1916, την γνωστή Sykes-Picot, η οποία απέκλειε την Παλαιστίνη από την ένταξή της στο “νέο” αραβικό κράτος και την έθετε υπό διεθνή έλεγχο, ενώ παράλληλα ορίζονταν οι ζώνες επιρροής των Βρετανών και των Γάλλων στη Μέση Ανατολή με βάση τα συμφέροντά τους.

Παράλληλα, οι Βρετανοί βρίσκονταν σε στενή επικοινωνία με το σιωνιστικό κίνημα που δραστηριοποιούνταν έντονα από καιρό. Βασικός στόχος του κινήματος ήταν η «επιστροφή στη Σιών» και η απόκτηση «ασφαλούς και αναγνωρισμένου καταφυγίου για τον λαό του Ισραήλ, στη Γη του Ισραήλ». Έτσι οριζόταν το βασικό σχέδιο του κινήματος, που ψηφίστηκε το 1897 στο πρώτο σιωνιστικό συνέδριο στη Βασιλεία και είναι γνωστό ως «το σχέδιο της Βασιλείας». Αρχικά, το σιωνιστικό κίνημα απέφυγε να εμπλακεί φανερά, τουλάχιστον, με πρακτική δραστηριότητα στην Παλαιστίνη. Αντίθετα, επεδίωκε να εξασφαλίσει πολιτικές εγγυήσεις σε διεθνές επίπεδο, που θα επέτρεπαν την συντονισμένη εγκατάσταση Εβραίων σε μεγάλο αριθμό και έκταση. Ωστόσο, ο εποικισμός της Παλαιστίνης είχε ήδη ξεκινήσει από το 1882 με το πρώτο κύμα εβραϊκής μετανάστευσης (αλιγιά), όπου 35.000 Εβραίοι από την Ανατολική Ευρώπη εγκαταστάθηκαν έως το 1903 στην Παλαιστίνη, δημιουργώντας κυρίως γεωργικές επιχειρήσεις. Παράλληλα, το σιωνιστικό κίνημα άρχισε μια ευρεία και συστηματική εκστρατεία διπλωματικής δραστηριότητας, ιδρύοντας πρώτα τα οικονομικά και τα οργανωτικά του όργανα, εφαρμόζοντας το πρώτο στάδιο του κινήματος, του πολιτικού Σιωνισμού. Ως συνέχεια ή και ως αποτέλεσμα αυτής της φάσης ένα δεύτερο κύμα 40.000 Εβραίων με ισχυρή ιδεολογική σύνδεση με τον Σιωνισμό εγκαθίσταται στην Παλαιστίνη μεταξύ του 1904 και 1914.

Παρόλα αυτά, παρά τις παραπάνω συντονισμένες προσπάθειες, η “παραχώρηση” από την Οθωμανική Αυτοκρατορία του δικαιώματος ίδρυσης εβραϊκού κράτους απέτυχαν. Αντ’ αυτού, έγιναν δύο προτάσεις από την Μεγάλη Βρετανία. Η πρώτη αφορούσε την παραχώρηση γης στο βόρειο Σινά (σχέδιο Ελ-Αρίς), ενώ η δεύτερη αφορούσε την παραχώρηση έκτασης στην Ανατολική Αφρική (σχέδιο Ουγκάντα), προτάσεις που απορρίφθηκαν άμεσα. Τότε αρχίζει να εφαρμόζεται το στάδιο του πρακτικού Σιωνισμού, με στόχο τη συστηματική εγκατάσταση στην Παλαιστίνη μέσω της δημιουργίας ενός πολιτικού (εθνικού) και οικονομικού συστήματος. Εντούτοις, το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου έδρασε καταλυτικά και το Οθωμανικό καθεστώς στην Παλαιστίνη άρχισε να αντιτίθεται στο σιωνιστικό κίνημα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλοί σιωνιστές να δραστηριοποιηθούν για την επικράτηση της Βρετανίας στην περιοχή, με αντάλλαγμα εγγυήσεις για την πραγματοποίηση των σιωνιστικών σκοπών και την «επιστροφή στη Σιών».

Η μεγαλύτερη επιτυχία του σιωνιστικού κινήματος ήταν η Διακήρυξη του Balfour, στις 2 Νοεμβρίου 1917. Ενώ η αραβική εξέγερση κατά των Οθωμανών ήταν σε εξέλιξη και με τους Άραβες να ελπίζουν στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους, σύμφωνα με τις υποσχέσεις των Βρετανών, ο Υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας, Arthur Balfour, απέστειλε δακτυλογραφημένη επιστολή στον ηγέτη της εβραϊκής κοινότητας της Μεγάλης Βρετανίας, Lord Walter Rothschild, εγκεκριμένη από το Υπουργικό Συμβούλιο, με την οποία του ζητούσε να γνωστοποιήσει στη Σιωνιστική Ομοσπονδία πως:

«Η κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας είναι ευνοϊκά διακείμενη στην ίδρυση στην Παλαιστίνη μιας εθνικής εστίας για τον εβραϊκό λαό και θα καταβάλει κάθε προσπάθεια προκειμένου να διευκολύνει την πραγματοποίηση αυτού του σκοπού, νοουμένου ότι τίποτα δεν θα γίνει που να μπορεί να πλήξει τα πολιτικά και θρησκευτικά δικαιώματα των μη εβραϊκών κοινοτήτων στην Παλαιστίνη, ή τα δικαιώματα και το πολιτικό καθεστώς που απολαμβάνουν οι Εβραίοι στις υπόλοιπες χώρες…».

Με τη “διατύπωση” αυτή συμφώνησαν η Γαλλία, η Ιταλία και η Ιαπωνία. Η παραπάνω διακήρυξη συνιστούσε μεγάλη νίκη του προέδρου του Παγκόσμιου Σιωνιστικού Οργανισμού, Chaim Weizmann και μελλοντικού πρώτου προέδρου του Ισραήλ, ο οποίος κατηύθυνε όλες τις προσπάθειες για την δημιουργία ενός Ισραηλινού κράτους στην Παλαιστίνη.

Η διακήρυξη Balfour ως πολιτική ενέργεια ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τις υποσχέσεις που είχαν δώσει οι Βρετανοί στους Άραβες, περί ανεξάρτητου αραβικού κράτους. Παράλληλα οι Βρετανοί, έχοντας δεσμευτεί στα 14 σημεία του προέδρου των Η.Π.Α, Woodrow Wilson, με την συγκεκριμένη διακήρυξη “παραβίαζαν” το 12^ο σημείο, σύμφωνα με το οποίο προκηρυσσόταν η ανεξαρτησία των Αράβων. Ωστόσο, η Παλαιστίνη δεν μπορούσε ταυτόχρονα να αποτελεί τμήμα του αραβικού και του εβραϊκού κράτους και, με τους Εβραίους να αποτελούν μόλις το 7% του πληθυσμού της Παλαιστίνης το 1917, ήταν φανερό το παράνομο του περιεχομένου της. Το γεγονός ότι στην επιστολή αναφέρεται ότι δεν πρόκειται να καταπατηθούν τα δικαιώματα των μη εβραϊκών εθνοτήτων δεν σήμαινε απολύτως τίποτα.

Η Μεγάλη Βρετανία, βασιζόμενη εν πολλοίς στη δυναμική που είχε διαμορφωθεί στην περιοχή μετά Διακήρυξη Balfour, το 1922 και κατόπιν της έγκρισης της Κοινωνίας των Εθνών, έθεσε την Παλαιστίνη υπό «Βρετανική Εντολή». Αυτή είχε σκοπό τη διαμόρφωση μιας πολιτικής, διοικητικής και οικονομικής κατάστασης, που θα εξασφάλιζε τη δημιουργία μιας επίσημης εθνικής εστίας για τον εβραϊκό λαό.

H Διακήρυξη Balfour αποτελεί σαφώς παραβίαση του διεθνούς δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς στέρησε από έναν λαό, τους Παλαιστινίους, τα δικαιώματα της αυτοδιάθεσης και της ανεξαρτησίας. Η Διακήρυξη Balfour πραγματοποιήθηκε για μη ευρωπαϊκό έδαφος από μια ευρωπαϊκή χώρα, που στόχο είχε να προωθήσει τα συμφέροντά της, αγνοώντας τη βούληση της πλειονότητας των γηγενών προς όφελος ενός λαού διασποράς, του οποίου η μοναδική σχέση με τον τόπο ήταν ιστορική.

Με τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που ακολούθησε, ουσιαστικά υλοποιήθηκαν οι όροι της προγενέστερης συμφωνίας Sykes-Picot μεταξύ Βρετανίας και Γαλλίας, καθώς οι δύο δυνάμεις έθεσαν την Παλαιστίνη και το Ιράκ από τη μια και την Συρία και το Λίβανο από την άλλη υπό βρετανική και γαλλική εντολή αντίστοιχα.

Είναι μοναδικό στη σύγχρονη Ιστορία το γεγονός πως μια δακτυλογραφημένη επιστολή 15 σειρών καθόρισε με δραματικό τρόπο την μοίρα δύο λαών.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Hadi A.Β.A., The Balfour Declaration, The Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 164, Palestine. A Decade of Development (Nov. 1932), pp. 12-21
• Roberts A., The Historical Paths to the Balfour Declaration, Jewish Political Studies Review, Vol. 28, No. 1/2, 100 Years Since the Balfour Declaration (Spring 2017), pp. 14-19
• Gold D., The Historical Significance of the Balfour Declaration, Jewish Political Studies Review, Vol. 28, No. 1/2, 100 Years Since the Balfour Declaration (Spring 2017), pp. 8-13
• Ευ. Βενέτης, “Η Διακήρυξη Μπάλφουρ και η Καταστροφή της Παλαιστίνης”, 2017. Διαθέσιμο εδώ